प्रचारप्रसारको ओझेलमा ‘तामाङ खानपान’

तामाङहरू हिमालय पर्वतका मध्यवर्ती भागको एक मुख्य आदिवासी जनजाति हो । आधुनिक राज्यको निर्माणपूर्व यस क्षेत्रमा तामाङहरूको स्वशासित राज्यहरू थिए (शर्मा, जनकलाल: २०६०) । शर्माको यो तथ्यलाई टोनी हागन (१९८०) को नेपालको प्राचीन आदिवासी तामाङ हो भन्नुले पुष्टि गर्दछ । तामाङहरू गौरवशाली इतिहास भएको इमानदार र स्वाभिमानी जाति हो । मानवीय, प्राकृतिक एवं आध्यात्मिक पक्षहरूसँग स्थानीय भूमिको गहिरो सम्बन्ध रहेको विश्वास गर्दछन् । यिनीहरूको सबै प्रचलनमा स्थानीय भूगोलको प्रत्यक्ष प्रभाव परेको हुन्छ । गीत, मन्त्र समेतमा डाँडा, भीर पाखा र थानहरूको स्मरण हुन्छ । नेपालका मंगोलनश्लका जनजाति तथा भोट बर्मेली भाषा समुदायहरू मध्ये तामाङ एक ठूलो समूह हो । नेपालको जनगणना २०७८ अनुसार कुल जनसङ्ख्याको ५.६ प्रतिशत हो ।

बौद्धधर्म, बोन्पोवाद र ताम्बावादको अपूर्व सम्मिश्रणबाट तामाङ संस्कार, संस्कृति, भाषा, कला, लिपि, सभ्यता र सम्पदा चलेको छ । गोरखा राज्य विस्तारपश्चात् ‘एक भाषा, एक धर्म र एक भेष’को नीति अवलम्बन गरिएकोले अहिले हिन्दु धर्मको प्रभाव पनि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा पर्दै आएको छ । वास्तवमा ज्यम्पेयङले विकास गरेको ‘ल्हो परम्परा’लाई जीवन पद्धति बनाउने, मञ्जुश्री संवतलाई मान्ने र चन्द्रपात्रोमा विश्वास गर्ने तथा सोही अनुरूप चन्द्रवर्षको पहिलो महिनाको पहिलो दिनलाई ल्होछार मान्ने समुदाय नै तामाङ हो ।

तामाङहरूले माघे संक्रान्तिलाई पनि नयाँ ल्हो परिवर्तनको रूपमा मान्दछन् । माघ १ गते अग्रजहरूकोमा ढोग गर्न जाने गर्दछन् । अग्रजहरूले तरुल, वन तरुल, अलुम लगायतका परिकार खुवाउने तथा आशीर्वाद दिने गर्दछन् । यही दिन नयाँ ल्हो शुरु भएको मानेर शुभ कार्यहरु विवाह, फप्पा आदि गर्दा साइत नहेर्ने चलन छ । अहिले गोरु जुधाइ तथा सांस्कृतिक र खेलकुदका कार्यक्रमहरू राख्ने गरिन्छ । अग्रजलाई ढोग्न जाने चलन हराउँदै गएको पाइन्छ ।

तामाङको प्राचीन घर पूर्व त्रिशूली नदी र पश्चिम बुढीगण्डकीले घेरिएको गणेश हिमालको दक्षिणी पाटो हो भन्ने जिकिर टोनी हगन (१९८०) को छ । त्यस क्षेत्रको आसपासमा बहुसङ्ख्यक तामाङ रहेको छ । बोन धर्म र प्रकृति पूजा गर्ने तामाङहरू बुद्ध धर्ममा ङिङमापा भित्रका हुन् (तामाङ, परशुराम: २०७४, २६) ।

तामाङलाई जन्मतः बौद्ध भन्ने मत रहेको छ (गोले, मोहन: २०७४, ६) । तामाङहरूले मान्ने बौद्ध धर्म सिद्धार्थ गौतमभन्दा अघिदेखिकै हो । बोन धर्म मान्ने तामाङहरूमा पछि मात्र बौद्ध मतको प्रभाव पर्न थालेको हो । तामाङ माझ पद्मसम्भव अथवा गुरु रिम्पोर्छे उच्च आदरार्थीको रूपमा परिचित छ (होल्मवर्क, डेभिड: २००५, १०८) । त्यसैले पदमसम्भवले विकास गरेको बौद्ध मत तामाङहरूले अनुसरण गरिरहेको बुझ्न सकिन्छ । कतिपय तामाङहरू अहिले बौद्ध बाहेक प्रकृतिपूजकको रूपमा अगाडि बढिरहेका छन् । विश्वमा प्रचलित अन्य धर्महरू मान्दै गरेको तथ्यहरू पनि छन् । तैपनि बौद्ध मतका तामाङ नै सङ्ख्याको आधारमा धेरै रहेको छ ।

यसप्रकारको ऐतिहासिक जातिसँग खानपानको पनि इतिहास जोडिएको छ । शरीरलाई बचाउन, अडिलो बनाउन, तन्दुरुस्त राख्न अनेक प्रकारका खानपान गर्ने प्रचलन रहेको छ । विशेषतः कृषि र पशुपालनमा रमाएका यस जातिले खाना पनि प्रकृतिमा पाइने प्राङ्गारिक नै प्रयोग गरिरहेको पाइन्छ ।

१. ढिँडो : ढिँडो तामाङहरूले सबैभन्दा बढी खाने खाना हो । उम्लेको पानीमा पिठो मिसाएर ढिँडो पकाइन्छ । ढिँडो मकै, कोदो, गहुँ, फापर, जौं आदि अनाजबाट बनाइन्छ । प्रायः भुटेको मकै र कोदोको पिठो मिसाइ पकाएको डेम्सङ ढिँडो बढी प्रचलनमा रहेको छ ।

२. अलुम : गहुँको पिठोलाई पानीमा मुछेर डल्लो बनाइ तातो पानीमा पाकुन्जेल उमालेपछि अलुम बन्दछ । यो माघे सङ्क्रान्तिमा विशेष खानाको रूपमा खाने गरिन्छ ।

३. पानी रोटी : गहुँको पिठोलाई पानीमा मुछेर च्याप्टो बनाइ तातो पानीमा पाकुन्जेल उमालेपछि पानी रोटी बन्दछ । यो गोठ, जङ्गल, मेलामा जाँदा खाजाको रूपमा खाने गरिन्छ । नुन बार्नु पर्दा पानी रोटी उचित खानाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

४. खोले : पिठो पानीमा उमालेर खाने परिकार खोले हो । यो ‘गरिबको खाजा’को रूपमा परिचित छ । बालकदेखि वृद्धसम्मलाई हुने यो खाजा हाल चियाले विस्थापन गरेको देखिन्छ ।

५. खिर : दूधमा चामल हालेर पकाएको एक मिष्टान्न भोजन खिर हो । खासगरी भेडा बाख्राको दूधमा पकाएर खाने खिरलाई विशेष मानिन्छ ।

६. खुक्की : गहुँको पिठोलाई पानीमा मुछेर सानो टोपी जस्तो बनाइ दूधमा पाकुन्जेल उमालेपछि खुक्की बन्दछ । यसमा चामल पनि मिसाउन सकिन्छ वा झोललाई बाक्लो बनाउन पिठो मिसाउने गरिन्छ । यो खाना टाढा गोठ, जङ्गल, पर्ममा जाँदा खाजाको रूपमा खाने गरिन्छ । यसमा स्वाद अनुसारको नुन, लसुन समेत हाल्ने गरिन्छ ।

७. मासु : तामाङहरूले आलो र सुकाएको मासु पर्याप्त खाने गर्दछन् । घर पालुवा र जङ्गली जनावर सरोबरी नै मारेर खान्छन् ।

८. सातु : सातु बनाउन विभिन्न खाद्यान्न र गेडागुडी भुटेर पिस्ने गर्दछन् । सातुमा बिरे नुन समेत मिसाएर खाने गर्दछन् ।

९. गेडागुडी : सिमी, बोडी, रहर, गहत, राजमा, मस्याङ, मास, भटमास, केराउ, चना, बकुल्ला, मुसुरु आदि गेडागुडी दालको रूपमा प्रयोग गर्दछन् ।

१०. भात : चाडपर्वमा खाने मिठो परिकारको रूपमा भातलाई लिने गरिन्छ । धान खेती कम गर्ने हुनाले भात खानको लागि आलु, सुङगुर लगायतसँग बस्तु विनिमय गरी धान ल्याउने गर्दछन् । चाडपर्व, संस्कार, पूजापाठ आदिमा भात अनिवार्य नै हुन्छन् । लामा र बोम्पोलाई पूजा गर्न चामल अनिवार्य हुने हुनाले चामल भने सधैँ जगेडा राख्ने गर्दछन् ।

११. तरकारी : तामाङहरूले तरकारीको रूपमा आलु, पिँडालु, इस्कुस, घिरौँला, मुला, लौका, तिते करेला आदि खाने गर्दछन् । आफ्नै भित्रिबारीमा उत्पादन भएका तरकारीहरू स्वाद र इच्छा अनुसार खाने गर्दछन् । इस्कुसको चनो, पिँडालुको साँप्रो सुकाएर राख्ने, गुन्द्रुक समेत खाने गर्दछन् ।

१२. छोप : छोप भने अचार हो । अचारको रूपमा टिमुर, बिरे नुन, कटुस, प्याज, लसुन, अदुवा, पुदिना, धनियाँ, खुर्सानी आदि मिसाएर छोप बनाउने गरिन्छ । छोपमा काँक्रो, मुला, गाजर समेत मिसाएर ढिँडोसँग खाने गर्दछन् । आलु, पिँडालु, तरुल उसिनेर छोपसँग खाने गर्दछन् । अचेल प्याज गोलभेँडा समेतले छोप बनाउने प्रचलन रहेको छ ।

१३. जाँड : खाद्यान्नमा एक प्रकारको जटिबुटी मिसाएर बनाएको ‘मद लाग्ने’ अर्ध तरल परिकार नै जाँड हो । जाँडमा जौंको सातु मिसाएर खाने गर्दछन् । घरभन्दा टाढा काममा जाँदा पानीको मात्रा परिपूर्तिको लागि पनि जाँड खाने गर्दछन् । यो छोक्रा सहितको गुलियो हुने हुनाले भोक मेटाउन पनि प्रयोग गरिन्छ । यसलाई ‘दुच्चे’को रूपमा संस्कारमा पनि स्वीकार्य हुन्छ ।

१४. रक्सी : जाँड छिप्पिएपछि निश्चित प्रक्रिया अवलम्बन गरी बनाएको मद लाग्ने तरल परिकार नै रक्सी हो । संस्कारहरूमा अनिवार्य सगुनको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

१५. तोङ्बा : छिप्पिएको जाँडमा तातोपानी मिसाएर बनाएको मद तोङबा हो । शरीरको चिसो घटाउन तोङबा पिउने गर्दछन् ।

१६. छ्याङ : छिप्पिएको जाँडलाई छानेर बनाएको मद छ्याङ हो । यसलाई तामाङहरूले प्रयोग गर्दछन् ।

१७. कन्दमूल : पिँडालु, सखरखण्ड, आलु, तरुल, कुरिलो आदि कन्दमूल खाने गर्दछन् ।

१८. दूध र दूधजन्य : पशुपालन र कृषि पेशा अँगाल्ने भएकाले तामाङहरूले पर्याप्त दूध र दूधजन्य परिकारहरू खाने गर्दछन् । पर्याप्त चरन र पोसिलो घाँस पाइने भएकाले गाई, भैँसी, भेडा, बाख्रा, चौँरी आदि पालन गर्दछन् । त्यसको दूधबाट चिज, छुर्पी, घिउँ, दही, मही लगायत दूधबाट बन्ने अरू परिकारहरू बनाएर खाने गर्दछन् ।

१९. सागसिस्नु : विभिन्न किसिमका जङ्गली तथा भित्रिबारीमा उमारेका सागसब्जी खाने गर्दछन् । सिस्नुलाई ‘तामाङ पोलो’ भनिन्छ । सिस्नुलाई सुकाएर सुठो बनाइ अन्य तरकारीमा मिसाएर पनि खाने गर्दछन् । सिस्नु पर्याप्त पाइने र छिटो पलाउने भएकाले यसको सेवन अधिक गर्दछन् ।

२०. रोटी : तामाङहरूले विभिन्न प्रकारको रोटी पनि खाने गर्दछन् । गहुँ, कोदो र फापरको सुख्खा रोटी विशेष खाने गर्दछन् ।

२१. गोल : मकै उसिनेर बनाएको परिकार गोल हो । इच्छा अनुसार गोलमा नुन, लसुन, मरमसला हालेर स्वादिलो बनाउने गरिन्छ । मकैसँग सिमी, बोडी, रहर, गहत आदि गेडागुडी पनि मिसाएर स्वादिलो बनाउने गर्दछन् ।

२२. भुटेको मकै : भुटेको मकै पनि तामाङहरूको विशेष खाजा हो । मकै मात्र नभई केराउ, गहुँ, भटमास आदि पनि भुटेर खान्छन् । हतारको समय काममा जानुपर्दा पोल्टामा हालेर खाँदै बाटो पार गर्ने गर्दछन् ।

२३. माछा सिध्रा पाहा : माछा सिध्रा पाहा पनि तामाङहरूले खाने गर्दछन् । तामाङहरू पाहा खोज्न, माछा मार्न खप्पिस हुन्छन् ।

२४. ज्य : तातोपानीमा जटिबुटी र नौनी मिसाएर मथेको परिकार नै ज्य हो । यसलाई जाडो ठाउँमा प्रयोग गरिने गरिन्छ । अहिले यसलाई पनि चिया कफीले विस्थापन गरेको पाइन्छ ।

२५. तमाखु, सुर्ती चुरोट : तामाङहरूले धूमपानको रूपमा तमाखु, सुर्ती चुरोट बिडी प्रयोग गर्दछन् । वर्षे मल सङ्कलन गरेको मल खाल्डो हिउँदमा खाली भएपछि तमाखुको बोट रोप्दछन् । त्यसको केही पातलाई सुर्तीको रूपमा सुकाएर राख्दछन् भने जराबाहेक अन्य भागलाई ढिंकीमा कुटेर तमाखु बनाइन्छ । त्यसलाई सख्खरसँग मिसाएर सुल्पामा भरेर खाने गर्दछन् । अहिले बजारबाट तयारीका साथ आएका चुरोट, सुर्ती र बिडीको प्रचलनले तमाखु र लाम्पाते सुर्तीको प्रयोग घटाएको देखिन्छ ।

२५. कर्कलो : तामाङहरूले कर्कलोलाई पनि तरकारीको रूपमा पकाएर खाने गर्दछन् ।

२६. टुसा : तामाङहरूले जङ्गली निगालोको टुसा तरकारीको रूपमा पकाएर खाने गर्दछन् ।

२७. च्याउ : तामाङहरूले च्याउ खाने गर्दछन् । विभिन्न प्रकारका जङ्गली च्याउ पहिचान गरेर गोठमा बस्दा, शिकारमा जाँदा खाने गर्दछन् । घरमा पनि कहिलेकाहीँ ल्याएर खान्छन् ।

२८. निउरो : तामाङहरूले खाने एक पोसिलो साग हो ।

यसरी तामाङहरूले आफ्नो भूगोलमा पाइने अनेक खाद्यान्न, सागसब्जी तथा तरकारी खाने गर्दछन् । यी खानपानमा पर्याप्त पौष्टिकता रहेको हुनाले शरीर बलिष्ठ, हड्डी कडा र रोग प्रतिरोधी हुन्छन् । कहीँ जाँदा आफूले लगेको सामल सकिएमा त्यहीको जङ्गलबाट आफ्नो भोक मेटाउने ज्ञान राख्दछन् । यी खानाहरूसँग निरोगी राख्न सक्ने तत्त्वको रहेको हुन्छ । सयौँ-हजारौँ वर्षको अनुभवले के खान हुने र के खान नहुने भनी थाहा भएका खानपान प्रयोग गर्दछन् । समय परिस्थिति अनुसार खाना तयार पार्ने रैथाने प्रचलन रहँदै आएको छ ।