एक चर्चा: गणेश हिमाल क्षेत्रका तामाङहरूको ‘दसे’

ल्हप्सङकर्पो (गणेशहिमाल) क्षेत्रका तामाङले मान्ने दशैंलाई स्थानीय लवजमा ‘दसे’ भन्ने गरिन्छ । नेपाली भाषाको दशैं नै अपभ्रंश भएर दसे हुन गएको अनुमान गर्न गाह्रो छैन । तर राष्ट्रिय पर्वको रुपमा मानिने दशैं विधि र यहाँका तामाङहरुले मान्ने दसे विधि प्रकृया भने केही मिल्दो र केही अमिल्दो छ । तिथिमिति मिल्नुका साथै केही प्रकृया भने मिल्दछन् ।

विभिन्न आदीवासीय जातीय संघ संस्थाहरुले दशैंमा लगाउने टिकालाई आफ्नो पूर्खाको रगतमा मुछिएर लागाइदिएको भाष्य विकास गरिदिएका छन् । यी र यस्तै प्रशिक्षणहरुको आधारमा ‘दशैं हाम्रो हैन’ भनिरहँदा यहाँका तामाङहरुले भने पुजापाठ र बली चढाउने गर्दछन् । यही अवधिमा डस्यक्के, सखियाको नाममा मगर र थारुले पितृ पुजन कार्य गरेका छन् । तामाङले पनि यही अवधिको पर्वलाई म्हेनिङ भन्ने गर्दछन् । तर ल्हपसङकर्पो क्षेत्रमा म्हेनिङ नभनेर दसेमा नै पितृ पुजन गर्ने प्रचलन छ । यी संस्कारहरू कतिपय परसंस्कृति ग्रहण गरेको प्रष्टै पाइन्छ भने कतिपय मौलिक लाग्छन् ।

प्रायः तामाङ विद्वानहरू तामाङहरूलाई हिन्दु राज्यसत्ताले जबर्जस्ती थोपरेको एक पर्वको रुपमा दशैंलाई लिने पनि गर्दछन् । तर कतिपय भने ज्योहो र ज्योमो (पितृहरू) को हर्षोल्लासका साथ पूजा आरधना गर्ने एक महिनामा पर्ने मौलिक पर्व म्हेनिङको रुपमा लिन्छन् । अनुसन्धानकर्ता खोजराज गोलेका अनुसार, ‘म्हेनाङलाई हेर्ने तामाङ बोन तथा तामाङ लामा परम्पराको आधारमा केलाएर हेर्नुपर्ने हुन्छ । यस क्रममा यस समुदायले कहिलेदेखि बोन र लामा परम्परालाई अंगाल्दै वा अभ्यास गर्दै आएको छ भनेर हेर्नु पर्ने हुन्छ । अहिले तामाङलाई जन्मजातरुपमै बौद्ध धर्मावलम्बी भन्ने गरिएको छ । त्यसरी भन्दाखेरि बौद्ध धर्मको विकासअघि के तामाङसँग केही थिएन त भन्ने प्रश्न उठ्ने गरेको छ । त्यसो त आजभन्दा ३२ हजार वर्ष अगाडि नै काठमाडौं वरिपरि आइसकेको भनिएको तामाङ समुदायले आफ्नो सभ्यता विकासको सुरुदेखि नै बोन धर्मलाई अंगाल्दै आएको पाइन्छ ।.. म्हेनाङ हिन्दुको हो वा बोनको कुरीतिको उपज भन्नुको सट्टा मौलिक पहिचानको निमित्त आफ्ना पूर्खाले निर्माण गरिदिएका उपहारको रुपमा आत्मासात गर्न सक्नुपर्दछ । यस पर्वलाई हिन्दु वा बौद्ध आँखाबाट मात्र हेर्ने र गलत ब्याख्या गर्ने बानी त्याग्न सक्नुपर्दछ । त्यसैले अब तामाङ समुदायले म्हेनाङलाई हिन्दुको दसैँको रुपमा हेर्नुभन्दा पनि आफ्नो पूर्खाले स्थापित गरेका मौलिक पहिचानमूलक धरोहरकोरुपमा बुझ्न आवश्यक छ । अन्यथा समुदायको पहिचान समाप्त हुनेछ (तामाङ दृष्टिकोणमा म्हेनाङ र दसैँ, छार गोङमा लाला तिरेम अंक १३५, सं प्रतिकङेसुर तामाङ, काठमाडौं) ।’

यी अनेक वहस माझ ल्हप्सङकर्पो क्षेत्रका केही गाउँहरुमा गरिएको अवलोकनको आधारमा तामाङ दसेबारे लेख्ने जमर्को गरेको छु ।

आधार :

दसे मान्ने धेरै अघिको रीति हो यहाँका तामाङहरुको । आफ्नो घरमा भूत लागेमा, दशा लागेमा, मसान/देसान लागेमा भर गर्ने एउटा भाले राखेको हुन्छ । त्यसलाई ल्ह भले नामले चिनिन्छ । घरको सामान्य दुःख विमारमा भाकल गर्न त्यही भाले प्रयोग गरिन्छ । त्यस्ता भालेहरु भाकल स्वरुप लम्बु, लप्ताआपा वा बोम्पोलाई विभिन्न अवसरमा काट्न लगाउँछन् ।

सप्तमीको विहान ल्ह भलेलाई सम्पूर्ण परिवारजनको हित गरोस् भनी करेसाबारीमा बनाएको देवता थानमा लगेर बली चढाउँने गरिन्छ । थानमा लग्नुभन्दा अगाडि घरका सारा जनधनको सुरक्षा, विकास र संवर्धनको लागि घरमै प्रार्थना गरिन्छ । यसलाई ल्हसङ्प भनिन्छ । ल्हसङ्प गर्नको लागि कुखुरा भालेलाई सफा पानीले धोइपखाली सफा गरिन्छ । संघारमा शुद्ध गाईको गोबरले लितपोत गरिन्छ । चामल लिई गाईको शुद्ध घिउको धुप बालेर सङो सङ्ची सङ् सोलो … यो घरको दुःख पिर हटाइदिनु, वाक्ला छेर्ला मसान देसान हटाइदिनु, शिर चोखो, पाउ चोखो …… आदि मन्त्र उच्चारण गर्दै व्यक्ति, परिवार र समाजको रक्षाको भर गरेर प्रार्थना गरिन्छ ।

थानमा देवता स्थापना गरिन्छ । तीनवटा तीन सुरे लाम्चो ढुङ्गामध्ये माझमा ठूलो छेउछाउमा सानो राखेर देवता स्थापना गरिन्छ । सिंगारपटारको लागि तितेपातीको पासम बनाएर धजाहरु बाँध्ने गर्दछ । सफाको लागि गाईको गोवरले लितपोत गरिन्छ र केराको पात ओछ्याइन्छ । थान एकै घरको, कुलको वा समूहको हुने गर्दछ । ति देवताहरुलाई भरमा भर र आशमा आश थपिदिन लम्बुले प्रार्थना गर्दछन् । अन्तमा पालै पालो बलि दिइन्छ । कुनै घरको दुई वटा काट्ने चलन रहेको छ । एउटा पितृको नाममा र अर्को पिर्ने शक्तिको लागि ।

अष्ठमीमा भने गाउँभरबाट एउटा राँगा बली चढाउने गरिन्छ । गाउँ भरका मानिसले त्यसलाई आफ्ना रोग, व्याधी, पीर, दुःखको सट्टा सुख र समृद्धिको माग गर्दछन् । राँगालाई एकै चोटमा छिनाउनु पर्दछ । नछिनाएमा त्यो वर्ष राम्रो नहुने सङ्केतको रुपमा लिइन्छ । त्यसको मुटु कलेजो लामाको ज्यङ्मेन ठीक गर्न दिनु पर्दछ । साथै घर घरको मासुको मात्रा पुर्याउन डला (अच्योन, दाज्युभाई वा खलक) हेरेर राँगा काट्ने गरिन्छ । दसैको स्यखो अनुसार सगुन वा अपसकुनमा सहयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । स्यखो भरको कसैलाई जुठो परेमा त्यो वर्ष राँगा काटिदैन ।

नवमीलाई खालीको रुपमा लिइन्छ । आफन्त भेट्ने, गोठमा गाइबस्तुलाई घाँसपात पर्याप्त काटिन्छ । दसेमा काटौला भनी घाँस पालेर राखेको हुन्छ ।

दशमीको दिन मामाघरमा टीका लाउन जाने चलन छ । त्यही दिन नवमीमा काटिएको राँगा लगायत वर्षभर काटिएका जनावरहरुको मुक्तिको लागि मयी म्हानेकुल्सी गर्ने गरिन्छ । मानवको हीतका खातिर लिएको प्राण हो भनेर सान्त्वाना दिने गर्दछ । विभिन्न झाँकी देखाई राँगाको अर्गुङ गर्ने चलन छ । साथै किर्पा ख्लाङ्बा गरी शिकारी तथा पशुपालन युगको समेत सम्झना गरिन्छ ।

दशमी बेलुका शुरु गरेको म्हाने नाच पूर्णिमामा मात्र सम्पन्न गरिन्छ । अरु बेला केटाकेटी वा इच्छुकहरुमात्र नाचिरहे पनि दसैकी ट्यसी तप्प भनेर पूर्णिमाको रातभर गाउँका बुढापाका गोठालाहरु म्हानेदोरा नाच्ने गरिन्छ ।

तामाङले मान्ने दसैलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट हेर्न सकिन्छ । ती हुन्;

सामाजिक

दसेको तामाङ समाजमा राम्रो प्रभाव परेको छ । दसेको लागि भनेर भदौ पूर्णेको गरठोङ्प देखि नै मासुको लागि राँगा खोज्ने, कामको लागि छोङव्यापारमा जाने, घास पाल्ने, गोठ नजिकमा ल्याउने प्रयास गर्ने गर्दछ । बाटोघाटो सरसफाई गर्ने, टाढा रहेका आफन्त घर फर्कने, घर लितपोत गर्ने आदि प्रचलनहरु मौलिक रुपमा नै अगाडि बढिरहेको छ । सुख-दुःखमा आवश्यक कार्य गर्नुपर्नेहरुलाई म्हाबुसिङ क्योङ्ब गरिन्छ । जसले गर्दा ज्वाइचेलीहरुमा जिम्मेवारी बोध समेत हुन जान्छ ।

सांस्कृतिक

दसेको फुलपातीको दिनमा लिङ्गे पिङ हाल्ने गरिन्छ । यसको लागि न्हपेवन (पालेको वन) बाट छानेर रुख काट्न पाइन्छ । वर्षमा एकपल्ट भएपनि भुई छाड्नु पर्ने प्रचलन पाइन्छ । के बालक, के बुढाबुढी सबै पिङमा झुम्मिने गर्दछन् । लम्बुले पुजा गरेर लिङ्गो ठडाउने र डोरीको लागि प्रत्येक घरबाट बाबियो सङ्कलन गर्ने गर्दछन् । लामाको एक महत्त्वपूर्ण कार्य ज्यङ्मेन पुजा पनि यही अवधिमा गरिने, घर घरमा ल्ह मनाउने, म्हाने नाच्ने, मामाको घरमा टिका लाउन जाने राँगाको अर्गुङ गर्ने कार्य मौलिक तामाङ संस्कृतिको रुपमा विकास भएको छ ।

आर्थिक

दसेमा मिठो खाने राम्रो लाउने हुनाले भदौ पुर्णेपश्चात गरठोङ्प गरी वस्तुभाउ जंगलबाट बारीमा फर्काइ राखी सक्नेहरु छोङमा जाने गर्दछन् । त्यहाँ जानु अगावै दसेमा काट्ने राँगा वा भैसी खोजेर बाँधी राख्दछन् । प्रत्यक घरले एक एक माना पिठो खुवाउने गरिन्छ । छोङ तथा व्यापारबाट चामल र लत्ताकपडाको जोहो गर्दछन् ।

धार्मिक

अहिले तामाङले मनाउने दसेमा बौद्ध, हिन्दु र वोन धर्मको प्रभाव बढी पाइन्छ । धार्मिक सहिष्णुतामा बढी विश्वास गर्ने जाति भएको प्रमाण दसेमा पाइन्छ । जन्मभर बोम्पोको भर मरे पछि लामाको भर यो कथन सर्वव्यापी छ । नेपाल हिन्दुकरण भएपछि हिन्दु धर्मको प्रभाव पर्नु नौलो विषय हैन ।

राजनीतिक

दसेको बली दिने राँगा खोज्ने जिम्मा गाउँका कर्मचारी (अभ्यक्ष, सदस्य) को हुन्छ । मुखियाको घरमा बोका काट्नु पर्ने, वरिष्ट सदस्यको घरमा कुखुरा काट्नु पर्ने हुन्थ्यो । राँगाको मासुको भागको आधारमा आफ्नो जनता अड्कल गर्दथे । घर के कति थपघट भए पत्ता लाग्दथ्यो ।

सामूहिकता

दसेमा पिङ खेल्न एक मुखिया रहेको गाउँमा एक पिङको चलन हुन्छ । पिङ हाल्नलाई नजिकको वनबाट रुख काटेर ल्याउने गर्दछन् । त्यसलाई काट्न जान गाउँका युवाहरुको टोली समूहमा जाने गर्दछन् । पिङ अष्ठमीको दिन मात्र गाडिन्छ । पिङ ठड्याउने विशेष विधि अबलम्बन गरिन्छ । यसमा एकता र सामूहिकता प्रदर्शन गरेको देखिन्छ ।

अन्य विविध

मनोञ्जन मात्र नभएर दशै मेलमिलाप, सौहाद्र्रता र एकताको पर्वको रुपमा तामाङहरुले मनाउदछन् । लामो वर्षापछिको समय हुनाले पनि विकास, सरसफाइ, साथीभाई भेट्ने कार्यक्रम दसेकै अवसरमा हुने गर्दछ । नयाँ लुगा लगाउने, मिठो खाना खाने गर्दछन् । कसैको घरमा सकुन वा अपसकुन परेको भएमा मावलीमा फुतसप पुर्याउन जानुपर्दछ । दसेपछि छेवर वा अर्गुङभएमा यो अनिवार्य कार्य हो । दसेमा नै म्हाबुसिङ क्योङप गर्ने गरिन्छ । यो क्रम एकादशी आसपाससम्म चलिरहन्छ ।

निष्कर्ष

खोजराज गोलेकै शब्दमा, परिवर्तनको नाममा केही प्रयास भएका थिए । ती प्रयासहरु पनि क्षणिक आवेग साथै समाजशाष्त्रीय तथा मानवशाष्त्रीय गम्भिर अध्ययनविनाका थिए । परिणामतः दसैँ बहिस्कारको नाममा बौद्धधर्मको अन्धाधुन्ध नक्कल गरी बोन धर्म संस्कृतिमाथि हेयको भाव सिर्जना हुन पुग्यो । अस्पष्ट साथै मनगढन्ते लेख, रचना साथै ग्रन्थहरुको प्रकाशनले समुदायलाई कुहिरोको काग बनायो । यस मौलिक संस्कृतिलाई चिन्न नसक्ने र आफैलाई पनि अर्को भनेर तर्सिने रोग लागेको छ ।

त्यसैले दशैंको विरोध मात्र नभएर कतै यो हाम्रै मौलिक संस्कृति त हैन ? हामीबाट साभार गरेर हिन्दुकरण गरिएको त हैन ? यसबारेमा सोधीखोजी गर्नु अनिवार्य भइसकेको छ । पढिएको दशैं र मानिएको दसे फरक छ । त्यसैले तामाङले मान्ने दसेमा आफ्नै मौलिकता छ । पितृ र प्रकृति पुजन गर्नु, बोम्पोले ल्ह गर्नु, लामाले ज्यङ्मेन पुजा गर्नु, मामा घरमा दहीमा चामल मिसाएको टिका लगाउन जानु, मारिएका प्राणीहरुको अर्गुङ गर्नु, फुतसप गर्नु जस्ता तामाङ मौलिक पहिचानहरु जीवित राख्नु जरुरी छ । नभए अधिकारको नाममा गरिएका आन्दोलनहरु बेअर्थ मात्र हैन औचित्यहीन पनि बन्दछ । यस अवसरमा पितृ, प्रकृति, न्याता, स्हिप्ता, ज्योहो, ज्योमो आदिलाई धन्यवाद दिने र पुजन गर्ने गरिन्छ । त्यसैले यो मिठो खाने र राम्रो लगाएर मनोरञ्जन गर्ने दशैं मात्र नभएर तामाङहरुको एक महत्वपुर्ण सांस्कृतिक पर्व हो । यसबाट कोही तर्सनु वा डराउनु पर्दैन । बौद्धमार्गीहरूले पनि ङोवा, डोल्ममोको पुजा, पद्म सम्भवको स्मृति, छ्योरे बाल्ने समेत कार्य यस अवधिमा गरिएको पाइन्छ ।

सुझाव

दसेमा तामाङ मौलिकता मिसिएको छ । समय, परिस्थिति र अवस्था अनुसार यसका बहुल रुप देखिए पनि खासमा यसको उद्धेश्य भनेको पितृ पुजन नै हो । अहिले आधुनिकताको नाममा केही विकृतिहरु ग्रहण गरिरहेको पाइन्छ । मौलिकताहरू ननासिने गरी आधुनिकता वा परसंस्कृति ग्रहण गरिनु पर्दछ । पहिले जस्तो एक गाउँ एक पिङको अवस्था छैन । जहाँ पायो त्यही बासको लिङ्गो ठड्याएर पिङ खेल्ने गरिन्छ । त्यहाँ न त म्हेन्दोमाया नाच्ने ठाउँ हुन्छ, न त दोरा नाच्ने नै । दसै, युवा तथा वालवालिकाको लागि मात्रै आएको भान हुन्छ । बुढाबुढी, अशक्तहरुको लागि परम्परागत व्यवस्था ठीक थियो । त्यसको बचाउ गर्न लाग्नुपर्दछ । आफ्नो मौलिकता सिध्याएर जाती समृद्ध हुन सक्दैन त्यसतर्फ सबैको ध्यान जानु आवश्यक छ ।