गोरखाको सैनिक इतिहाससँग जोडिएको डडेलधुरा उग्रतारा मन्दिर

डडेलधुरा जिल्लाको अमरगढी नगरपालिका-७ पोखरामा अवस्थित प्रसिद्ध मन्दिर उग्रतारा भगवतीको मन्दिर, बागबजारबाट करिब ५ कि.मि. टाढा डडेलधुरा, बैतडी राजमार्गको पश्चिमपट्टिको अग्लो, विशाल तथा रमणीय फाँटमा  रहेको छ । डाँडाको टुप्पोमा अवस्थित उग्रतारा देवीको दर्शन गर्न जाने भक्तजनहरूले जताबाट गए पनि उक्लेर जानु पर्दछ ।

प्रकृतिप्रदत फाँटमा अवस्थित उग्रतारा देवीको दर्शन गर्न जाने भक्तजनहरूले अमरगढी–८ को टाटेसिल्ङबाट उक्लेर जानुपर्दछ । अहिले उग्रतारा मन्दिरसम्म पुग्न अमरगढी– ८ को डकले र रातागौनबाट कालोपत्रे सडक पनि निर्माण गरिएको छ । गतवर्ष सरकारले छनोट गरेका १ सय नयाँ पर्यटकीय गन्तव्यमा ‘उग्रतारा मन्दिर’ पनि परेको छ ।

प्यागोडा शैलीमा निर्मित उग्रतारा मन्दिर सुदूर पश्चिमकै ठुलो शक्तिपिठ मानिन्छ । यो मन्दिरलाई  सुदूरपश्चिमका नौ भगवतीहरूका मन्दिरहरूमा एक मन्दिर मानिन्छ । यहाँ पुगेमा मनको चिताएको सबै मनोकामना पूरा हुने जन विश्वास छ। यस उग्रतारा मन्दिरमा लाग्ने कार्तिक शुक्लपक्ष मेलापछि चिस्यान सुरु भई हिउँद लाग्ने हुँदा डडेलधुरावासीका फुर्सदका दिनहरू यहाँ आउने गर्दछन् ।

खनमडा, छचोडा, दमडा, र जिलोडामा भन्डार रहेको उग्रतारा मन्दिरमा यिनै ठाउँबाट ‘देउरो’ आउँछ । यस मन्दिरमा देउरो आउनु अघि चतुर्दशीको राति रत्यौली मनाउने, मन्दिर पुग्ने, लटाउली लगायत खनमडाट, जिलोडा र दमडामा सांस्कृतिक झलकका साथ खेल र जात्रा गरी देउरो उग्रतारामा लाग्ने गौरवमय परम्परा आफैँमा रोमाञ्चक छ ।

उग्रतारा मेला व्यापार व्यवसाय र आफन्तसँगको भेटघाट हुने मौकाको रूपमा प्रख्यात छ । हराँउदै गएका अन्नबाली फापर, भिमुर, तिललगायत अदुवा, बेसार, चुक, मह, घ्यु, सन्तरा, मौसमी, केरालगायत स्थानीयस्तरमा उत्पादित विभिन्न वस्तुसँगै मोही बनाउन प्रयोग हुने पाथन, विभिन्न साग र तरकारीको राम्रो व्यापार हुन्छ । स्थानीय लोपोन्मुख वस्तुको उत्पादनको विक्री तथा प्रवर्द्धनका लागि पनि मेला प्रसिद्ध छ । उग्रतारा मेलामा विक्री गर्ने पूर्वयोजनाका साथ स्थानीयहरूले विभिन्न बाँस र निगालोका सामग्रीसँगै खाद्यवस्तु एवं कृषि औजार, बेर्ना तयार पार्ने गरेका छन् । मेलामा भारतका विभिन्न स्थानका व्यापारीले मिठाइका परिकार बनाई विक्री गर्छन् ।

अहिले उग्रतारा मन्दिर परिसरमा वेद विद्याश्रम पनि सञ्चालनमा ल्याइएको छ । यहाँ २५ जना विद्यार्थीहरू अध्यापन गरिरहेका छन् । डडेलधुरासहित बैतडी, डोटी र बाजुराका विद्यार्थीहरू यहाँ पढ्छन् ।

उग्रतारा मन्दिरको उत्पत्ति सम्बन्धमा प्रमाणिक आधारमा कुनै शिलालेख भेटिन्न । तर यस मन्दिरको उत्पत्ति बारेमा धेरै किम्बदन्ती छन् । त्यी मध्य केही निम्न लिखित छन्,

१.

धेरै वर्ष पहिले उग्रतारा भगवती रहेको स्थान नजिकको लटाउली गाउँमा  एउटा किसान बस्थे । एक दिन तिनै  किसान हलो जोतिरहेको अवस्थामा हलोको फालि एउटा ढुङ्गा (शीला) मा गढेर शीलाबाट निरन्तर रगत बग्न थालेछ । किसानले रगत रोक्नको लागि अनेक प्रयत्न गर्दा  पनि रोकिएनछ । रगत बग्दै जाँदा रगतको खोला नै बग्न सुरु भयो । हाल पनि यो खोला ‘तलन्वा खोला’को नामले चिनिन्छ । यसरी बग्दै रहेको रगत रोक्न तिनै किसानले खान भनी ल्याएको “मास” को खिचडी सोही शीलाको फालि लागेको घाउमा लगाउँदा लगाइदिएछन् । त्यसपछि रगत बग्न रोकियो । पछि, सो शीलालाई सुरक्षित गरी मन्दिर निर्माण गरियो । ती किसानले घरबार त्यागी  त्यही मन्दिरका  पुजारी भए ।

सो किसानका सन्तानहरूले पुजारी हुनका लागि उग्रतारा क्षेत्रको भित्रै ‘नचनटुक्रि’ भन्ने ठाउँबाट सिँधै ओरालो उल्टो शरीर सुति करिब पाँच किलो मिटर तल शैलेश्वर महादेव मन्दिरभित्रको सानो झ्यालबाट भित्र छिर्नु पर्दछ । त्यसपछि अन्य परम्परागत कर्म  गरी आफ्नो गृहस्थ जीवन त्यागी भगवतीको पूजामा रहनु पर्ने प्रचलन छ । यदि कुनै कारणले पुजारी मन्दिरमा  छैनन् भने मन्दिरको बाहिरी शीलाभन्दा अलि टाढा ब्राह्मणहरूद्वारा मात्रै  पूजा गराउने चलन अहिले पनि छ ।

२.

यिनै पुजारीबारे अर्को किम्बदन्ती पनि छ । एक समय उग्रतारा माताको पुजारीको वृद्ध अवस्थासम्म पनि सन्तान भएनछ । त्यसपछि उनले  सन्तान दिलाइ पाऊँ भन्ने आग्रह गरेछन् । उग्रतारा माताले ती पुजारीलाई सम्झाउँदै भनिछन्, “सन्तानले  पछि गएर दुःख दिन्छन् ।”  पुजारीले सन्तानको ढिपी  गरिरहेछन् । त्यसपछि पुजारीलाई सन्तान प्राप्तिमा छोरो भएछ ।

छोरो ठुलो भएपछि पुजारीको सबै घर व्यवहार छोराले सम्हाल्न थाले  तर एक वर्षको उग्रताराको मेला हुने अघिल्लो दिन सो गाउँमा थुप्रै पाहुनाहरू आएछन्  । पुजारीका छोरा पाहुना सत्कारमा व्यस्त भएछन् । आजभोलि पनि त्यस गाउँमा   पाहुनाहरूको सत्कार गर्नु  गाउँको मानिसहरू आफ्नो कर्तव्य सम्झन्छन्।

त्यस रात पनि आधारातसम्म पाहुनाकै सत्कारमा ती वृद्धाको छोराबुहारीको समय बिताइरहे ।  त्यस रात बुढा पुजारीलाई लागेछ, ‘छोरा बुहारीले आफ्नो कुनै  वास्ता गरेनन् ।’ त्यसपछि  वृद्धा  रिसाएर राति नै उग्रतारा मन्दिरमा पुगेछन् र देवीसँग प्रार्थना गरेछन्, “हजुरको दरबारबाट प्राप्त छोरा नष्ट होस ।”

भोलिपल्ट मेलाको दिनको ठिक १२ बजे तिनको छोरोको मृत्यु भएको किंवदन्ती पनि  सुन्न पाइन्छ।

३.

उग्रताराको मन्दिरबारे अझ अर्को किम्बदन्ती प्रचलित छ । कार्तिक पूर्णिमामा लाग्ने प्रसिद्ध मेला ‘देइजात’ मा प्राचीनकालमा गर्खा (गोर्खा) बाट लडाकुहरू र यहाँका सैनिकबिच लडाई हुँदा रगतको खोला बगेको थियो । जसलाई यहाँ  ‘तलन्वा खोला’ भनेर चिनिन्छ ।

भनिन्छ, ‘मानव देह हत्या गर्दा लागेको पापमोचनका लागि  उग्रतारा मन्दिरको निर्माण गरिएको हो ।’

यहाँ कार्तिक शुक्ल पूर्णिमाको दिन जिल्ला भरिबाट मात्र नभई विभिन्न जिल्ला जस्तै डोटी, बैतडी, दार्चुला, कञ्चनपुर, अछाम र कैलालीबाट मेला हेर्न आउँदछन् । टिकापुर कैलालीमा रहेको सशस्त्र बलको नाम (उग्रतारा सशस्त्र बल) यसै मन्दिरको नाम बाट राखिएको हो ।