तामाङ मौखिक इतिहासको अभियानात्मक प्रस्तुति : छेची पर्व

झ्वाँके सम्बन्ध (अंक- २)

अनेकन् सम्बन्धहरू छन् संयोगवश बनेका । त्यही संयोगकै सन्दर्भमा सम्झिँदा तामाङ लोक साहित्यसँगको मेरो सामिप्यता पनि झ्वाँके नै हो ।
साहित्यमा इच्छुकहरूको एक समूह ‘अम्बारुगङ’ भन्ने स्थानमा भेट्न थाल्यौँ । त्यहाँ नेपाली भाषा बोल्ने र रचनाहरू सुन्ने सुनाउने गर्न थाल्यौँ ।

रहँदाबस्दा त्यस स्थानको नाम नै ‘नेपाल चोक’ रहन गयो । विविधता भित्रको एकता दर्शाउने अर्थमा नेपाल राख्यौँ । मैले प्रस्ताव गरेँ, प्रिती र रोशनको समर्थनमा त्यस दिनदेखि खनायोको रुख (जहाँ राती डुलुवा भूत आउँछ भन्थे), छेउमा धारा, दुईतिर पर्खाल, बिचमा मूलबाटो र डिलमाथि देउताको थान भएको स्थानको नाम नेपाल चोक भन्न थाल्यौँ । यद्यपि आधुनिक विकासको नाममा सडकको कारण ती धारा, रुख र पर्खालहरू मासिए पनि नेपाल चोक प्रख्यात रहेकै छन् । त्यहीको मौखिक वाचन र अभिव्यक्तिलाई हामीले ज्योति मूखाले नामक भित्ते पत्रिका मार्फत मासिक रूपमा भित्तामा टाँस्न थाल्यौँ ।

बृचेत मा.बि. र गणेशकुण्ड मा.बि.मा पनि केही अङ्क टाँस्यौं । विद्यालयहरूबाट प्रशासनिक सहयोग मिलेन । हामी पछि हटेनौँ, ग्रामीण विकास कार्यका लागि संस्था (रोडा नेपाल) भन्ने सामाजिक समूहको नाममा गाउँमा टाँस्यौं यानेकी नेपालचोक आसपासको धनसारको गारोमा टाँस्यौं। टाँस्नको लागि बाठको फ्रेम बच्छलाका मिलन लामा उर्फ माइला साँहुले दान गर्नुभो । हामी घिसिपिढी चलिरह्यौँ । रोडा मार्फत शिक्षा, चेतना र विकासका लागि काम गरिरह्यौँ । सभ्य र संस्कारयुक्त समाजको अपेक्षामा कम्मर कसिरह्यौँ । ‘युथ फर कल्चर’देखि ‘युथ फर फरेष्ट’सम्मका अभियान चलायौँ ।

रोडाले नै बाल कक्षा, प्रौढ कक्षा, बचत समूह सञ्चालन गर्‍यौँ । सांस्कृतिक कार्यक्रम, एकता भेला र धार्मिक सम्मेलन गर्‍यौँ । गाउँमा देखिने सामाजिक, शैक्षिक र चेतनाका कार्यहरूसँगै छात्रवृद्धिका कार्यक्रम पनि चलायौँ । जन आन्दोलन २ को सफलतापश्चात् आफ्नै जन्म गाउँ ब्युर्चेत सदाको लागि फिरेँ, म शिक्षक बनेर । मैले सक्रियता बढाए तर, समाज उल्टो गतिमा डोहोर्याउनेहरूको कब्जामा रहेछ, हामी युवा र नवयुवाहरू मात्र रहेको समूहलाई ‘बच्चाहरूको टोली’ भन्न थालियो । अभिभावकहरूमा भ्रम फैलाइयो । अन्तमा हामी केही निश्चित व्यक्ति मात्र रहन गयौँ । तिनीहरूको पनि पढाइ, रोजगारीका कारण गाउँबाट बाहिर रहन जानु पर्ने बाध्यता आयो । नेतृत्वको हिसाबले म एक्लो भएँ, असफल भएँ र चुपचाप आफ्नो माना पकाउने काम गर्न थालेँ ।

रोडामा रहँदा हामीले तामाङ अनुसन्धान विभाग गठन गरेका थियौँ । त्यस मार्फत तामाङहरूको साङ्गोपाङ्गो अध्ययन गर्ने उद्देश्य थियो । हामीसँगै रहँदा घोडचढी नाचको बारेमा खोज गर्‍यौँ । अलग रहेर पनि मैले त क्रमशः धेरै विषयमा सोध्ने, खोज्ने र लेख्ने क्रम निरन्तर राखिरहे तर त्यसताका सक्रिय भएर लेख्ने साथीहरू कता गए गए..। करिब १५ वर्षपछि नै सही म सम्झिरहन्छु- हाम्रा उत्साहहरू, समर्पणहरू, सक्रियताहरू र झ्वाँकहरू ।

आजको झ्वाँकमा तामाङ मौखिक इतिहासको अभियानात्मक प्रस्तुति, ‘छेची पर्व’बारे लेख्ने चेष्टा गरेको छु । यत्ति लेख्न मलाई माथि उल्लेखित व्यक्ति, समूह तथा संस्थाले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष सहयोग पुर्‍याएको छ ।

तामाङ मौखिक इतिहासको अभियानात्मक प्रस्तुति : छेची पर्व

छेची किन मानिन्छ ? किन मानियो ? कसरी मानिन्छ ? किन संरक्षण गर्नु जरुरी छ ? यी प्रश्नहरू सबैको मनमा लागेको थियो र छ । यसका लागि विगत केही वर्षदेखि समाजशास्त्रीय र लोकसाहित्यिक दृष्टिकोणबाट अध्ययनको थालनी गरेका थियौँ । यहाँ ती प्रयासहरू प्रतिबिम्बित गराउने प्रयास गरिएको छ ।

छेचीको शाब्दिक अर्थ के हो ?

छेची भनेको शुक्ल दशमी भन्ने अर्थ लाग्दछ । यसलाई सामान्यीकरण गर्दा ल्होछारको अर्थ लाग्छ । लेखक अजितमान तामाङका अनुसार छेस्युग (आशीर्वाद माग्ने), समाजशास्त्री बाबुराम फ्युवाका अनुसार छेजी (उदय भयो), पूर्व शिक्षक तथा लामा सूर्यबहादुर तामाङका अनुसार छेक्षु (वर्षाको आशीर्वाद) , तामाङ लोकसाहित्यका अध्येता गोपाल फ्युवाका अनुसार छेच्यू ‘दश आशीर्वाद’ भनी नामकरण गरिएको पाइन्छ । यसर्थ छेची/छेजी/छेस्युग/छेक्षु/छेच्यू जुन नाम पुकारे पनि तामाङ जातिमा प्रचलित मौलिक र परम्परागत ल्होछार हो भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

छेची किन र कहिले मानियो ?

तामाङ संस्कृति अनुसन्धान विभागको प्रतिवेदन २०६४ का अनुसार सन् १८३३ देखि ब्युर्चेतमा छेची पर्वको आयोजना गरियो । त्यसबेला समय खराब (गाँस, कपासदेखि लिएर वातावरणको प्रभावले खाद्यान्न अभाव) भएर मानिसले दुःख पाएपछि मानिआएका न्याताहिप्ता खुसी पार्न विशेष पर्वको आयोजना गरियो, त्यही नै छेचीको रूपमा विकास भयो । लेखक तथा अधिवक्ता फुर्पा तामाङका अनुसार प्रत्येक महिनाको दशमीको दिन गुरू रिम्पोर्छेको जन्म तिथि मनाउने प्रचलन छेची वा छेच्यू हो । त्यसैले प्राचीन कालदेखि नै विभिन्न आशीर्वादको लागि छेची मानिन्थ्यो । स्हङगमका चोक्ता लामाका अनुसार म्हेम्हे रेदोनको घेवा मानिएको हो ।

कसरी मनाइन्छ ?

सुरूमा गाउँका चिपा, लामा, मुखे र गौराले ची हेरिन्छ । सोही बमोजिम गाउँमा खबर गरिन्छ । प्रत्येक घरले एक माना मकै तोर्माको लागि, एक माना चामल खानाको लागि र एक माना रक्सी सगुनको लागि चन्दा दिनु पर्दछ । कुनै नभए दाउरा वा अन्यमा मिलान गर्न सकिन्छ । नवमीको दिन पासम काट्न सल्लाह गरी पाँच जना गोब्रे सल्लाको पासम काट्न जाने र दुई जना कालीकाँठ र उर्गेन लहरा तान्न छान्छन् । दशमीको बिहानै उनीहरूको वनतर्फ जान्छन् भने अन्य भने छेचीमा यियस्ता क्रियाकलापहरू गर्दछन्,

१. तिथि तथा जिम्मेवारी तोक्ने
२. पासाम काट्न पठाउने
३. डसङको लागि सामग्री तयारी गर्ने
४. ह्आम फाल्ने
५. लामा ल्याएर बर्जा गाड्ने
६. डसङमा निर्माण गर्ने/दज्र्यो राख्ने
७. सङ सुरू गर्ने
८. पल्दोर बनाउने
९. स्ह्यल रङ्गाउने
१०. सेतल नाच्ने/मुखे
११. पल्दोर र छेन्या डसङमा राख्ने
१२. म्हने दोरा नाच्ने
१४. फुक्तुङ/स्यिप्ता
१५. ल्हल्हिमो/यरचेन
१६. वेश्यक
१७. जोगी/किर्पा
१८. मृग, बँदेल र बाँदर
१९. घोडचढी
२०. य्हा
२१. रजरनी
२२. कोला चेमा
२३. खोय खोय
२४. छ्यम
२५. छे बाँडफाट
२६. विदाइ तथा सम्मान

डसङ बनाउन आवश्यक सामग्री जस्तै घोचा, फलेक, क्र्याकी, दिङ, चित्रो, नाङ्लो आदि खोज्न, मकै पिँध्न लाग्दछन् । मध्यान्हतिर लप्ताआपाले डसङ क्षेत्रमा ह्आम फालिएपछि लामाले बेडा रोपेर कङ्लिङ बजाउँछ । त्यही बेडाको वरिपरि आयातकार हुने गरी ६ वटा खम्बाहरू गाडिन्छ । त्यसलाई तलले जोडी कसिन्छ र फलेक हालेर चोटा बनाइन्छ । काली काठ र उग्र्येन लहराले कार्यक्रम स्थल सजाउने गरिन्छ । पासम आइपुगेपछि तिनीहरूलाई पाँच ध्रुवमा पर्ने गरी खम्बाहरूसँग बाँधिन्छ । बिचमा भने लामो क्र्याकी बाँधिन्छ । वरिपरि प्रत्येक पासमसँग कम्तिमा पाँच रङको कपडाहरू बाँधिन्छ । डसङको चोटामा लामा बस्नेपट्टि खुल्ला राखी चित्रोले बेरिन्छ । माथि लुगामा माना बाँधी दिङ लगाइन्छ । अन्य सजावट आवश्यकता बमोजिम हुन्छ ।

एकादशीको दिन लामाले साङको नृत्य प्रदर्शन गरिन्छ भने सेतल नाच नाचिन्छ । लामाहरू भने रातभर तोर्मा बनाउने, स्यल रङ्गाउने काम गरिरहन्छन् । भोलिपल्ट यानेकी द्वादशीको दिनमा मुखे, गौरा, जिम्बुवालहरूले छेन्या ल्याउँदछ भने बनाएको पल्दोरलाई तीन फन्को घुमाइ मन्त्र गरेर डसङमाथि पल्दोर, छेन्या र तोर्माहरू राखिन्छ । त्यस दिनमा माने नाच्ने, गुर्वा नाच्ने गरिन्छ भने बेलुका पनि जात्रा हुन्छ । त्रयोदशीको दिन लामाहरूको वाङ थाप्न सबैलाई आह्वान गरिन्छ । कसैले चन्दा नदिएको भए सो दिन सम्ममा भुक्तान गर्नुपर्दछ । रात खासै केही विधि नभए पनि नाच गान हुन्छ ।

चतुर्दशीको बिहान फुक्तुङ नाच हुन्छ । त्यस लगत्तै यरचेन, वेश्यक, जोगी नाच, बाँदर नाच/किर्पा नाच र घोडचढी नाच हुन्छ । बेलुकी य्हा नाच हुन्छ । यी नाचहरूलाई चेमा भनिन्छ । ब्युर्चेतमा सेतल र फुक्तुङ मुखेले, यरचेन, वेश्यक लोप्चनले, जोगी ङर्तेनले, घोडचढी रातो गोम्जथोक्रले, घोडचढी सेतो पङ्लेप फ्युबाले र य्हा बरु फ्युबाले जिम्मा लिने प्रचलन थियो र छ । साथै डसङमा राख्ने लुगाहरू बरुफ्युबाको प्रयोग गर्ने प्रचलन छ ।

पूर्णिमाको दिन वाङ थाप्ने प्रचलन छ । छेन्याहरू पुर्‍याउनको लागि छेकमो पढिन्छ । ‘खोय,खोय’ भन्दै घरघरमा छेन्या पुर्‍याउने चलन छ । कोही म्हाने दोरा नाचिरहेको हुन्छ । पछि लामाले छ्यम नाचिन्छ । पल्दोर, तोर्माहरू तल झारेर पदको आधारमा बाँडिन्छ । पछि डसङ भत्काएर सामानहरू पुर्याउदछन् भने लामालाई खाना खुवाएर उनलाई दक्षिणा दिई बिदा गरिन्छ । विधिवतरूपमा छेची सकिन्छ ।

केही स्थानहरूमा भने माघ २ गते सुरु गरी लगातार गते सम्म मनाउने र लगातार ३ दिन चेमा खेल्ने प्रचलन रहेको पाइन्छ ।

किन संरक्षण गर्ने ?
छेची पर्वसँग तामाङ जातिको पहिचान जोडिएको छ । मौलिक रूपमा मानिने यस पर्वले बाह्य वा सरकारी सहयोग खोज्ने परम्पराको अन्त्य गराएको छ । सामाजिक एकता, मेलमिलाप, मिहेनती र कर्तव्यनिष्ठ हुन सिकाएको छ । ऐतिहासिक पशुपालन युग, कृषियुगको स्मरण गराएको छ । हाम्रो वीरता र बलिदानलाई पनि सम्झाएको छ । कला, संस्कृति र संस्कारको क्रियात्मक हस्तान्तरण नवपुस्तालाई गराउन यो एक प्रभावकारी माध्यम हो ।

छेचीको जातीय मात्र नभई सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक र आर्थिक महत्त्व पनि रहेको छ । बोम्पो र बुद्धमार्गीको लडाई हुनुभन्दा अघि नै यो परम्परा र प्रचलन चलेको अनुमान गर्न सकिन्छ किनकि यसमा समाजमा रहेका हरेक पक्षको सहभागिता रहन्छ । लामा, बोम्पो, लप्ताआपा, व्हाइपोन्पो, मुखे, गौरा, जिम्बुवाल, युवायुवती, गुर्वा सबैको भूमिका केही न केही हुन्छ । त्यसैले यो पर्वको राजनीतिक महत्त्व पनि रहन्छ । समावेशी, समतामूलक सोचको उपजस्वरूप नारीहरूलाई धुप र सगुन बोकाउने गरिन्छ ।

छेची मानेमा रोग व्याधि हट्ने, बालीविरूवा सप्रने, भूतप्रेत तथा ग्रहदशा हट्ने मान्यता रहेकोले पनि यो एक सामाजिक आदर्श र विश्वास बनेको छ । त्यसैले सामाजिक लोक मान्यताहरूको संरक्षण गरिनु पर्दछ । मौखिक इतिहासहरूलाई अभियानात्मक प्रस्तुति मार्फत नवपुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने एक महत्त्वपूर्ण कार्यक्रम छेची उत्सव हो ।

पहिलो अंक यहाँ पढ्नुहोस्,

म्हेन्दोमाया गीतमा पाइने तामाङ मौलिकता र पहिचान