हनुमानढोका दरबारको नाम दरबारको मूल ढोका नजिकै राखिएको हनुमानको मूर्तिबाट आएको हो । सो मूर्तिको स्थापना भने प्रताप मल्लले साल १६७२ मा गरेका थिए ।
भनिन्छ, ‘जति बेलासम्म यो पृथ्वीमा रामको चर्चा हुन्छ त्यति बेलासम्म हनुमान यही पृथ्वीमा हुनेछन् ।’
वैष्णव सम्प्रदायमा हनुमानलाई ब्रह्मचारी, सङ्कटमोचक, सिद्धिदाता, शत्रु विजयको लागि पनि पूजा गर्ने गरिन्छ । हामीले जहाँ जुनसुकै मन्दिरमा हनुमानको मूर्ति देख्छौँ, त्यहाँ हनुमानको सम्पूर्ण शरीर सिन्दूरले ढाकिएको हुन्छ । त्यसो गर्नुको पछाडि अनेक कथनहरू छन् । यी कथनहरूमा पनि राम र सीताप्रतिको हनुमानको प्रेम स्पष्ट देखिन्छ ।
सीताले जोडिदिएको हनुमानको छाती:
एकदिन, दरबारमा सीताले हनुमानजीलाई एउटा दिव्य हार दिइछन् । त्यो हार पाएपछि हनुमानले हारलाई चुँडालेर फुटाएर हेर्न थालेछन् । दरबारका अधिकारीहरूले हनुमानलाई त्यसो गर्नुको कारण सोधेछन् । हनुमानले हारभित्र भगवान् राम र सीता छन् कि छैनन् भन्ने कुरा खोजेको बताएछन् । दरबारका अधिकारीहरूले, ‘तिम्रो हृदयभित्र पनि त राम र सीता छैनन् होला नि’ भनेर प्रश्न गरेछन् । अनि हनुमानले आफ्नो हृदय च्यातेर आत्मामा राम सीता देखाई दिन्छन् ।
त्यस्तो दृश्य देखेर सीताले हनुमानको शरीरमा सिन्दूर र तेल लगाएर शरीरलाई जोडी पहिलेको भन्दा पनि तेजिलो शरीर बनाइदिएको कथन छ । सिन्दूरले हड्डी एवं मासुलाई सुसङ्गठित गरी शरीर निमार्णमा ठुलो भूमिका खेल्ने आयुर्वेदले समेत प्रमाणित गरिसकेको छ ।
यस्तै, लङ्काको महायुद्धपछि राम र सीता सँगै हनुमान पनि अयोध्यामा बसेका थिए । अयोध्यामा लक्ष्मण, भरत र शत्रुघ्नको साथमा हनुमानले रामको सेवामा आफूलाई समर्पित गरेका थिए । सीता हनुमानको सेवाबाट आनन्दित भइन् र उनले पनि हनुमानलाई छोराको रूपमा हेरचाह गरिन् । यसरी हनुमानले राम र सीताप्रतिको आफ्नो निःशर्त सेवा र भक्तिबाट सम्पूर्ण राजदरबारलाई अत्यन्त खुसी राखेका थिए ।
हनुमानलाई सिन्दूर लगाउने चलन कसरी सुरु भयो ?
राम र सीताको दरबारमा छोराको रूपमा हनुमान आउन र जान स्वतन्त्र थिए । दिनचर्याको रूपमा हनुमानले राम र सीताको कोठामा आएर आशीर्वाद लिएर आफ्नो दिनको सुरुवात गर्थे । एक दिन उनी आशीर्वाद लिन कोठामा प्रवेश गरे । उनले सीताले आफ्नो निधारमा सिन्दूरको बिन्दु लगाएको देखे । हनुमानले सीतासँग निधारमा सिन्दूर लगाउनुको कारण सोधे । सीता मुस्कुराउँछिन् र हनुमानलाई भन्छिन् कि उनले आफ्नो पतिको स्वास्थ्य र समृद्धिको साथ दीर्घायुको लागि सिन्दूर लगाउने गर्छिन् । यो सुनेर हनुमान गहिरो सोचमा पर्छन् ।
केही समय पछि, हनुमान आफ्नो दैनिक सेवाको लागि राम भएको ठाउँमा आउँछन् । हनुमानको शरीरभरि सिन्दूर हुन्छ । हनुमानलाई यस्तो अनौठो रूपमा देखेर राम अचम्ममा पर्छन् र यसको कारण सोध्छन् । हनुमानले सीताको निधारमा रहेको सिन्दूरको सानो बिन्दुले रामलाई दीर्घायु दिन सक्छ भने आफ्नो पुरै शरीरमा डुबेको सिन्दूरले रामलाई कति राम्रो गर्न सक्छ भन्ने कुरा बताउँछन् । त्यसपछि रामले हनुमानलाई आशीर्वाद दिन्छन् र वरदान दिन्छन् कि ‘जसले हनुमानलाई सिन्दूरले पूजा गर्छ, उसलाई रामको अनन्त भक्ति र कृपाले आशीर्वाद मिल्दछ ।’ त्यस बेलादेखि नै हनुमानको सिन्दूरले पूजा गर्ने र स्वामी र उनका भक्त दुवैको कल्याण गर्ने चलन छ ।
हनुमान वायुका छोरा मानिन्छन् । उनले कुनै पनि रूप धारण गर्न सक्थे । शतरुद्र संहितामा हनुमानलाई एकादश रुद्रमध्ये एघारौँ रूप हनुमानको मानिएको छ । रुद्रहरू हनुमान सम्प्रदायको विकास हुनुपूर्व नै अस्तित्वमा आइसकेका थिए । यसरी रामायणभन्दा पूर्व हनुमानको अस्तित्वको आभास भए तापनि रामायण नै हनुमानको बारेमा जानकारी दिने सबभन्दा आधिकारिक स्रोत हो ।
शास्त्रमा हनुमानको दुई जन्म तिथिको उल्लेख छ । जसमा पहिले उनलाई भगवान् शिवको अवतार मानिन्छ । किनभने हनुमानकी आमा अञ्जनीले भगवान् शिवको लागि कठोर तपस्या गरेकी थिइन् र उनलाई पुत्रको रूपमा प्राप्त गर्न वरदान मागेकी थिइन् । त्यसपछि भगवान् शिवले पवनदेवको रूपमा आफ्नो रौद्र शक्तिको एक अंश यज्ञकुण्डमा अर्पण गरे र त्यही शक्ति अञ्जनीको गर्भमा प्रवेश गरे । त्यसपछि चैत्र शुक्ल पक्षको पूर्णिमाका दिन हनुमानजीको जन्म भएको थियो ।
पौराणिक कथाहरू अनुसार भगवान् विष्णुले रावणको अन्त्य गर्न रामको अवतार लिएका थिए । त्यसबेला सबै देवताहरू भगवान् रामको सेवा गर्न विभिन्न रूपमा अवतार धारण गरेका थिए ।
त्यही समयमा भगवान् शङ्करले पनि आफ्नो रुद्र अवतार लिएका थिए र यसको पछाडिको कारण थियो कि उनले भगवान् विष्णुबाट दास्यको वरदान पाएका थिए । हनुमान उनको एघारौँ रुद्र अवतार हुन् । यस रूपमा भगवान् शङ्करले पनि रामको सेवा गरे र रावणलाई मार्न मद्दत गरेका थिए भनिन्छ ।
शिव र हनुमानको युद्ध
श्रीरामले अश्वमेध यज्ञ गर्दा यज्ञको घोडा घुमेर देवपुर नामक नगरमा पुग्यो । त्यस शहरका राजाको नाम वीरमणि थियो । वीरमणि भगवान् शिवका परम भक्त थिए, त्यसैले भगवान् शिव स्वयं देवपुरको रक्षा गर्थे । वीरमणिको छोरा रुक्मांगदले यज्ञको घोडा देखेपछि उनलाई बन्दी बनायो । घोडाको रक्षा गरिरहेका शत्रुघ्नलाई यो कुरा थाहा भएपछि उनले देवपुरमा आक्रमण गर्ने निर्णय गरे ।
शत्रुघ्न र राजा वीरमणिको सेनाबिच भीषण युद्ध भयो । हनुमानजीले पनि वीरमणिको सेनालाई मार्न थाले । जब श्रीरामका भाइ भरतका छोरा पुष्कलले राजा वीरमणिलाई घाइते गरे, उनको सेना उनको ज्यान जोगाउन दौडिन थाल्यो । जब भगवानले आफ्नो भक्तको यो अवस्था देखे, तब उनी पनि उनको पक्षमा लड्न थाले । भगवान् शिवलाई लडिरहेको देखेर शत्रुघ्न पनि त्यहाँ आए । दुईबिच भीषण युद्ध भयो ।
भगवान् शिवले वीरभद्रलाई पुष्कलबाट नन्दीमा हनुमानजीसँग युद्ध गर्न पठाए । वीरभद्र र पुष्कलको युद्ध पाँच दिनसम्म चल्यो । अन्तमा वीरभद्रले पुष्कलको हत्या गरे । यो देखेर शत्रुघ्न निकै दु:खी भए । शत्रुघ्न क्रोधित भए र शिवसँग लड्न थाले । तिनीहरूको युद्ध ११ दिनसम्म चल्यो । अन्त्यमा भगवान् शिवको प्रहारबाट शत्रुघ्न बेहोस भए । यो देखेर हनुमानजी स्वयं शिवसँग लड्न थाले ।
हनुमानजीले शिवलाई सोधे कि यदि तिमी राम भक्त हौ भने हामी सँग किन लड्छौ ? शिवले भने- ‘मैले राजा वीरमणिलाई आफ्नो राज्यको रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा दिएको छु, त्यसैले म युद्ध गर्न बाध्य छु ।’ त्यसपछि हनुमानजी र शिवको बिचमा भयङ्कर युद्ध सुरु भयो । हनुमानजीको पराक्रमबाट प्रसन्न भएर शिवले उनलाई वरदान माग्न भने ।
तब हनुमानले भने– ‘भरतका पुत्र पुष्कल यस युद्धमा मारिएका छन् र शत्रुघ्न पनि बेहोस छन् । म द्रोणागिरी पर्वतमा सञ्जीवनीको औषधि खान जाँदै छु, तबसम्म उहाँको शरीरको रक्षा गर ।’ शिवजीले उनलाई यो वरदान दिए ।
हनुमान तुरुन्तै द्रोणागिरी पर्वतमा आए र सञ्जीवनी औषधि लिएर फेरि युद्ध भूमिमा आए । त्यो औषधिले हनुमानजीले पुष्कललाई पुनर्जीवित गरे र शत्रुघ्नलाई स्वस्थ भए ।
शत्रुघ्न र शिव फेरि लड्न थाले । जब शत्रुघ्नले कुनै पनि हिसाबले शिवलाई जित्न सकेनन्, तब हनुमानजीले उनलाई श्रीरामलाई याद गर्न भने । शत्रुघ्नले पनि त्यस्तै गरे । श्रीराम तुरुन्तै युद्ध भूमिमा प्रकट भए । श्रीराम आएको देखेर भगवान् शिव पनि उनको शरणमा गए र वीरमणि जस्ता योद्धाहरूलाई पनि त्यसै गर्न आग्रह गरे । वीरमणिले पनि श्रीरामलाई घोडा फर्काएर आफ्नो राज्य सुम्पिदिए । यसरी त्यो युद्ध समाप्त भयो ।
हिन्दु धर्ममा मात्रै होइन हनुमानको महत्त्व अन्य धर्ममा पनि उत्तिकै छ ।
विमलासुरीले लेखेको रामायणको जैन संस्करणमा, पुमाचार्य (जो पौमा चारु वा पद्मचरित पनि भनेर चिनिन्छ) हनुमानलाई ईश्वरीय बाँदरको रूपमा नभई एक विद्याधर (एक अलौकिक प्राणी, जैन ब्रह्माण्डमा मृगमारिचिका) भनेर उल्लेख गरिएको छ । “ऊ पवनगती (हावा देवता) र अञ्जना सुन्दरीको छोरो हो । उनको ससुराले निर्वासित गरेपछि अञ्जनाले वनको गुफामा हनुमानलाई जन्माउँछिन् । उनका मामाले उनलाई जङ्गलबाट बचाउँछन् ।”
अञ्जनाको दाइको विमानमा सवार भएर जादैं गर्दा अञ्जना गल्तिले आफ्नो बच्चालाई चट्टानमा खसाल्छिन् । उही पछि हनुमान भनेर चिनिएको छ ।
हनुमान र सूर्य
हनुमानले सूर्यसँग शिक्षा लिएका थिए । सूर्यले उनलाई नौ प्रकारका विद्याको ज्ञान दिएका थिए । त्यसै गरी यमराजले हनुमानलाई अवध्य एवं निरोगी हुने वर दिए ।
भनिन्छ, जन्मिए लगत्तै हनुमानलाई यति धेरै भोक लाग्यो कि आमाको दूध खुवाएर सन्तुष्ट हुन सकेनन् । यसबाट चिन्तित भएर आमा अञ्जना फलफूल लिन जङ्गलमा गइन्, त्यतिन्जेल सूर्योदय हुन थाल्यो । आकाशमा उदाउँदो सूर्य देखेर हनुमानले त्यसलाई रातो फलको रूपमा निल्न अघि बढे । त्यसबेला सूर्य ग्रहण थियो र राहुले सूर्यलाई सताउन आएका थिए ।
हनुमानको विशाल आकार र सूर्यलाई निल्दै गरेको देखेर राहुले डराए र देवराज इन्द्रलाई अनुरोध गरे कि अर्का महाराहुले मेरो अधिकार खोसेर मलाई कष्ट दिन चाहन्छन्, त्यसैले मेरो रक्षा गर्नुहोस् । इन्द्रलाई ऐरावतमा आरोहण गरेको देखेर पवनकुमारले यसलाई ठुलो सेतो फल मानेर उनलाई पक्रन गए । त्यसैमा इन्द्रले हनुमानको मुखमा वज्र प्रहार गरे, जसका कारण उनको हनु (हनु) बाङ्गो भयो र उनी पृथ्वीमा ढले ।
यसबाट क्रोधित भएर वायुदेवले आफ्नो प्रवाह बन्द गरिदिए, जसका कारण सबैको श्वासप्रश्वास अवरुद्ध हुन थाल्यो । यो देखेर ब्रह्माजीले हनुमानलाई पूर्णतया स्वस्थ बनाए र अमरत्व दिए र अग्नि-जल-वायुद्वारा निर्भयता दिए । यसरी हनुमानको कुटिलताका कारण उनलाई ‘हनुमान’ भनिन्थ्यो ।
उनलाई सबै देवताले वरदान दिएका थिए, जसका कारण उनी ‘अतुलिता बालधाम’ बने ।
अहिले पनि कुस्ती खेल्ने हरेक अखडाहरू, शारीरिक स्वास्थ्य केन्द्रमा हनुमानका मूर्तिहरू स्थापना गरिएका हुन्छन् । विशेष गरी गाउँको सीमा क्षेत्रमा पनि हनुमानका मूर्तिहरू स्थापना गरिएका हुन्छन् ।
स्कन्द पुराणको अवन्ति खण्डमा हनुमानभन्दा जगत्मा ठुलो प्राणी कोही छैन । परब्रम्हा, उत्साह, मति, प्रताप, सुशीलता, माधुर्य, नीति, गाम्भीर्य, चातुर्य, सुवीर्य, धैर्य आदि क्षेत्रमा हनुमानभन्दा अर्को ठुलो कोही पनि छैन भनिएको छ ।
उनको पूजा र उपासना गरेमा रोग व्याधिबाट, शत्रु बाधाबाट, राजाको भयबाट, प्राकृतिक शक्तिको बाधाबाट, पिचासी शक्तिबाट, भूतबाट, बतासबाट, खोलाबाट, आगोबाट, राक्षसी शक्तिको प्रकोपबाट र बेतालबाट पनि मुक्ति पाइन्छ भन्ने धारणा आज पनि वैष्णव सम्प्रदायका समर्थकहरूले विश्वास गर्ने गर्दछन् ।
वर्तमान समयमा मानिसहरू उनलाई सङ्कट मोचन, कष्टबाट मुक्ति, शत्रु विजय र भूत, पिचासबाट मुक्ति पाउनको लागि पूजा गर्दछन् । विशेष गरी प्रयाभिज्ञा शक्ति, ब्रम्हचार्य शक्ति, कठोर व्रत शक्ति, बुद्धि, माधुर्य शक्ति प्राप्त गर्नको लागि हनुमानको पूजा गरिन्छ । हनुमानलाई भक्ति योगको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । उनले भक्ति योग र कर्मयोगद्वारा रामको सामीप्य प्राप्त गरेका थिए ।
वैष्णव सम्प्रदायमा हनुमानलाई विभिन्न यौगिक शक्ति प्राप्तिको लागि पनि पूजा गर्ने चलन छ । आठ प्रकारका यौगिक शक्तिहरू अणिमा, महिमा, गरिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्रकाम्य, इशित्व र वशित्व उनमा थिए । साथै, हनुमानलाई परब्रम्हा र रौद्ररूपमा पनि स्मरण गरिन्छ । अष्ट चिरञ्जीवी पुराणमा वर्णित आठ चिरञ्जीवीहरू मध्य हनुमान पनि एक हुन् । अष्ट चिरञ्जीवी भनेको यो पृथ्वी रहन्जेलसम्म रहन्छन् ।
हनुमानढोका दरबारको नाम दरबारको मूल ढोका नजिकै राखिएको हनुमानको मूर्तिबाट आएको हो । सो मूर्तिको स्थापना भने प्रताप मल्लले साल १६७२ मा गरेका थिए । यसरी हेर्दा दरबारहरूमा समेत पहिलेदेखि नै हनुमानको पूजा आराधना गरिने चलन रहेछ ।
हनुमान द्वार र हनुमान ढोका:
“हनुमान ढोका” वा हनुमान गेट, वसन्तपुर दरबार स्क्वायरको पश्चिममा रहेको छ । यो महलको प्रवेशद्वार हो, जहाँ सन् १६७२ मा बनेको हनुमानको एउटा खडा भएको प्रतिमा छ । हनुमानलाई रातो कपडा र छाताबाट अलङ्कृत गरिएको छ ।
अनुहारमा रातो पेस्टले एउटा धब्बा बनाइएको छ । बायाँ तर्फ भगवान् नरसिंह (भगवान् विष्णुको आधा सिंह, आधा मानव अवतार), राक्षस हिरण्य कश्यपलाई समर्पित एउटा पत्थरको मूर्ति रहेको छ, जसको प्रतिमाका शिलालेखका अनुसार प्रताप मल्लका समयमा निर्माण भएको थियो ।
नरसिंह विष्णु
हनुमानढोकास्थित नासलचोकभित्र पस्ने सुवर्ण द्वारका बायाँतर्फ नरसिंहको आकर्षक मूर्ति रहेको छ । कान्तिपुरका प्रसिद्ध राजा प्रताप मल्लद्वारा ई. १६७४ मा स्थापित यो मूर्ति पौराणिक आधारित राम्रो उदाहरण हो ।
दैत्यराज हिरण्यकश्यपुलाई काखमा च्यापेर पेट फोडिरहेका कथावस्तुमा नरसिंहको यो मूर्ति उग्र देखिन्छ । ठाडा ठाडा केशसहित गर्जिएको अवस्थामा देखिने यस मूर्तिका माथिल्ला दुई हातले क्रमशः चक्र र गदा धारण गरेका छन् । भर्खरै मात्र खम्बाबाट निस्किएका स्थाणु-नरसिंहका तल्ला दुवै हातका नङ्गाले हिरण्यकश्यपुको पेट चिरिरहेको दृश्य बडो भयावह देखिन्छ ।
दैत्यराजको खड्ग बाङ्गिएर काम नलाग्ने हुनाका साथै उनको मुकुट तल भुँइमा लडिरहेको छ । यस मूर्तिका दायाँ, बायाँ प्रताप मल्लसहित भक्त नमस्कार मुद्रामा देखिन्छन् ।
यस्तै खालका १८ औँ शताब्दीताकाका नरसिंहका मूर्तिह नरसिंहका मूर्ति रू पाटन तथा भक्तपुर दरबारका ढोकाहरूमा पनि राखिएका छन् । कलाका दृष्टिले यस मूर्तिका दाँजामा त्यति खरो उत्रन नसक्ने भए पनि नरसिंहका यस्ता मूर्तिहरूको निर्माणले तात्कालिक मल्ल राजाहरूका बिच भएको प्रतिस्पर्धाको राम्रो उदाहरण पाइन्छ ।
यहाँदेखि भित्रतर्फ हेर्दा नासलचोकस्थित पञ्चमुखी हनुमान मन्दिर देखिन्छ, जुन प्रताप मल्लले नै निर्माण गरेका थिए ।
क्षेत्रीय पोशाक सहित उभिएका नेपाली सेना
यसैगरी, हनुमान ढोका अर्थात् हनुमानको मूर्तिदेखि भित्र र नरसिंहको मूर्तिसम्म नपुग्दै नेपाली सेनाहरू क्षेत्रीय पोशाक लगाएर उभिरहेको देख्न सक्नुहुनेछ । यसरी उभिनुको खास अर्थ भने ‘गोर्खाली सेना’ अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहकालीन सेनाको संकेत हो । पृथ्वीनारायणकालीन समयमा दरबार क्षेत्रमा यसैप्रकार क्षेत्रीय पोशाक लगाएर गेटपालेको रुपमा उभिने चलन थियो, जुन यद्यपि यहाँ चलिरहेको देख्न पाइन्छ ।
सेनाले पृथ्वीनारायणलाई आफ्नो संगठनको जन्मदाताका रूपमा लिँदै आएको छ । साढे दुई सय वर्षअघि तत्कालीन राजा पृथ्वीनारायणले विभिन्न राज्य गाभ्ने क्रममा फौज गठन गरेका थिए । कालान्तरमा त्यही फौज नेपाली सेना भएको ‘नेपाली सेनाको इतिहास’ किताबमा उल्लेख छ । सेनाको ऐतिहासिक अभिलेखअनुसार नुवाकोट युद्धमा सफलता पाएपछि पृथ्वीनारायणले त्यहाँबाट प्राप्त ७ सय नाल बन्दुकसहित श्रीनाथ, गोरख, कालीबक्स, बर्दवाणी र सबुज गरी पाँच वटा गुल्म १८१९ सालमा स्थापना गरेका थिए । सेनाले ‘पृथ्वी जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस–२०७७’ को अवसरमा ‘पृथ्वीनारायण शाह अध्ययन केन्द्र’ स्थापना समेत गरेको छ ।
अब वसन्तपुर जाँदा हनुमानको मूर्ति र नरसिंहको मूर्तिको बीचमा उभिएका सेनाहरूलाई पनि हेरेर फर्किनुस् है त !
अन्त्यमा,
हनुमानढोका दरबार क्षेत्रमा विभिन्न स्मारकहरू छन्, जसमध्ये कतिपय मन्दिरहरू, जलाशयहरू, बगैँचाहरू खुला गरिने क्रममा छन् भने कतिपय पुनर्निर्माणकै चरणमा रहेको हुँदा बन्द छन् । दरबार परिसरमा प्यागोडा, शिखर तथा गुम्बज वास्तुशैलीका असङ्ख्य मन्दिरहरू छन् । दरबार क्षेत्रभित्रको मूर्त-अमूर्त सांस्कृतिक विविधताकाको ऐतिहासिक, पुरातात्विक, र धार्मिक मूल्यका कारण यसलाई सन् १९७९ मा युनेस्कोले विश्व सम्पदाको रूपमा सूचीबद्ध गरेको हो । यस दरबारमा रहेका अनौठो उत्सव, धार्मिक रीतिस्थिति, मूर्तिकला, चोकहरू, मन्दिरहरू आदि देशको जीवित संस्कृति र राष्ट्रिय गौरवका पक्ष हुन्, जसको चर्चा-परिचर्चा हुनु आवश्यक छ ।
वसन्तपुर दरबार क्षेत्रका पुराना फोटोहरू :