अल्पकालीन विकास चेत र गलत भौतिक संरचनाको शृंखलाबद्ध नवनिर्माणले निस्सासिरहेछ- कुश्मा ।
पर्वत । कुश्मा नगरको प्रख्यातिमा यहाँ अवस्थित गुप्तेश्वर गुफाको उल्लेख्य महत्त्व छ । यसै प्राकृतिक तथा ऐतिहासिक गुफालाई संरक्षण र पूर्ण खोज गर्नुको सट्टा अहिले गुफाको भित्री तहसम्मै मनपरी ग्रील र कङ्क्रिट थोपर्ने काम भएको छ ।
गुप्तेश्वर धार्मिक तथा पर्यटकीय संस्थाले गुफाभित्र ८०० मिटर भन्दा बढी ग्रील बिछ्याएर गुफाको प्राकृतिक रूप र सौन्दर्ययतालाई ध्वस्त बनाइसकेको छ । संस्थाका पूर्वाध्यक्ष गणेश बहादुर भण्डारीको नेतृत्वकालको गुफा सीमित, केही आसेपासे व्यक्ति, नेता, कर्मचारीको हित साँध्न हचुवामा ग्रील जडान गरिएको हो ।
हाल नाङ्गो खुट्टा ग्रीलमा टेक्दा गुफा अवलोकन गर्न गएकाहरू अल्झिएर लड्ने क्रम बढेको छ भने अव्यवस्थित विद्युत् जडानका करण करेन्ट लाग्ने जोखिम बढेको छ । साथै, गुफा उज्यालो बनाउने नाममा जडित यस विद्युत् लाइनले गुफाको प्राचीन स्वरूप प्रस्टाउन सकेको छैन । जडित विद्युत् लाइनले गुफाको सौन्दर्य थप नष्ट पारेको छ ।
०६४/०६५ मा गुफा संस्थाको अध्यक्षता सम्हालेका शान्तिनारायण श्रेष्ठ गुफामा कङ्क्रिट र ग्रीलको अत्याचार बढेको देख्दा खिन्न हुन्छन् । “पहिले ढुङ्गाको सिँढी र काठको भर्याङ थियो । गुफा अवलोकन गर्न आउनेहरू गुफाबाट झरिरहेको पानीमा खुट्टा डुबाउँदै गुफा छिर्थे ।बाहिर निस्कँदा निथ्रुक्क भिज्थे, गुफाको जीवन्त अनुभव लिएर बाहिरिन्थे”, उनी भन्छन्, “अहिले ग्रील बिछ्याएर ‘सपिङ मल’जस्तो बनाइएको छ ।”
समितिले गुफाभित्र ग्रील बिछ्याएर गुफा सँगसँगै गुफा अवलोकन गर्न आउनेहरूलाई ज्यानको जोखिम बढेको बताउँछन् श्रेष्ठ । “धेरै केही होइन, गुफाभित्र हालिएको ग्रील तुरुन्त निकाल्नुपर्छ, श्रेष्ठ भन्छन् ।
कुश्मा नगरपालिकाका नगर प्रमुख रामचन्द्र जोशी नगरपालिकासँग समन्वय नगरी ग्रील बिछ्याएको बताउँछन् । “हामीहरूसँग समन्वय गरिएन, यदि त्यसो हो भने निकाल्नुपर्ला”, जोशीले छोटो जवाफ फर्काए ।
श्रेष्ठको जवाफ सुनिसकेपछि हिमाल दर्पणले संस्थाका अध्यक्ष तुलसी पौडेलसँग सम्पर्क गरि नगरले खबर गरेको/नगरेको बुझेको थियो तर, पौडेलले नगरपालिकाले आफूहरूलाई हटाउने/नहटाउने केही नभनेको बताए ।
यसप्रकार नगरप्रमुख सरासर झुट बोलिरहेका छन् ।
पौडेल आफूहरूले ग्रील नबिछ्याएको नबनाएको बताएर पन्छिन्छन् । “म गत असार ३२ गते आएँ । गत साउनमा पत्रकार साथीहरूद्वारा यसबारे कुरा उठेको थियो, तत्पश्चात् यस सम्बन्धमा थप काम भएको छैन । ग्रील हटाउने/नहटाउने भन्नेमा कुनै निर्णय भएको छैन”, उनी भन्छन् । पौडेल यसका बारेमा विषय विज्ञसँग आवश्यक छलफल थालिने बताउँछन् ।
नगरका प्रमुख प्रकाशकीय अधिकृत कुमान सिंह गुरुङ बिछ्याएको ग्रील झिक्नतर्फ पालिका अग्रसर हुने बताउँछन् । “गुफाको संरक्षण गर्ने दायित्व लिएको संस्थाले गुफा मार्ने यस्तो काम गर्छ भने त्यसलाई रोक्नुपर्छ । मेरो जानकारीमा रहेसम्म गुफाभित्र ग्रील बिछ्याउने नगरपालिकाको योजना कहिल्यै थिएन”, गुरुङ भन्छन् ।
कानून, योजना, रणनीति, प्रतिबद्धताअनुसार काम भएमा अर्थतन्त्रको समग्र उत्पादकत्व बढ्ने तर यस्ता यान्त्रिक गतिविधिले गुफाको परिचय नै मेटिने खतरा बढेको बताउँछन्, कालीगण्डकी बचाऔँ अभियानका अभियन्ता आरके अदीप्त गिरी ।”गुफाको सन्तुलनका लागि भूमिगत पानीको तह, मात्रा र बग्ने दिशाले पनि भूमिका खेल्ने गर्छ । भित्रभित्र भ्वाङहरू पार्नु र मनलाग्दी विद्युत् जडान गर्दा गुफामाथि अत्याचार भएको छ”, उनी भन्छन् ।
गिरि हालसम्म पनि गुप्तेश्वर कस्तो बनाउने भनेर वृहत् छलफल नहुनु दुःखद कुरा रहेको बताउँछन्, “गुफाको धार्मिक महत्त्व मात्रै नभई ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक महत्त्व पनि हुन्छ र त्यसका लागि विषय विज्ञहरूको आवश्यकता पर्दछ भन्ने महसुसको कमी देखिन्छ ।”
“गुफाको दिगो विकास, जैविक, धार्मिक तथा प्राकृतिक विविधता एकर्काका परिपूरक हुन्, यिनलाई सापेक्षरूपमा अध्ययन गरेर गुफाभित्रको पुरातात्त्विक महत्त्वलाई सर्वत्र उजागर गर्नुपर्थ्यो । त्यसलाई बिर्सेर समितिले मनोमानी काम अघि बढाइरहेको छ । हाम्रो ध्यान तत्कालीन लाभ, अनियन्त्रित तथा अवैज्ञानिक संरचना खडा गर्नमै गयो”, गिरी चिन्ता व्यक्त गर्छन् । गिरि गुफामाथि भएका सबै किसिमका बेथिति र हस्तक्षेप विरुद्ध प्रश्न उठाउँदै आइरहेका छन् ।
“विडम्बना, स्थानीय सरकार र सरोकारवाला निकायले यी र यस्ता सम्पदा र यिनको मौलिकता संरक्षण गर्नुको सट्टा मनोमानी यी र यस्ता हर्कत बढ्नु सम्पदामाथिको महाअपराध हो” गिरी भन्छन् । अहिले स्थानीय सरकारहरू स्वायत्त र बलिया छन्, तिनले यस्ता क्षेत्रहरूको प्रागैतिहासिक महत्त्व भुल्न नहुनेमा उनको सुझाव छ । “विकास भन्ने बित्तिकै आउने ‘कङ्क्रिट र ग्रील’को परिभाषा र सोचलाई चिर्नुपर्छ”, गिरी अनुरोध गर्छन् ।
सरकारी संरक्षण निकाय, विज्ञ, संरक्षण संस्थाहरू र संरक्षणकर्मीहरूले संरक्षणको पाटोलाई मात्र ध्यान दिने र आमउपभोक्ताले उपयोगलाई मात्र प्राथमिकतामा राख्ने गर्दा संरक्षण र दिगो उपयोगबिच असन्तुलन पैदा हुने क्रम बढेको बताउँछन्, वातावरणको मुद्दा बोकेका समाज अगुवा एवम् वामपन्थी नेता उत्तम कँडेल । “यसको न्यूनीकरणका लागि जैविक विविधताको अनुसन्धान, संरक्षण, दिगो उपयोग र व्यवस्थापनमा नीति-निर्मातासँगै जनचासो, जनसहभागिता र अपनत्वको मूलप्रवाहीकरण जरुरी छ”, उनी भन्छन् । कँडेल सङ्लो त्रिशूली अभियान सहित जलवायुका मुद्दाहरूमा बोलिरहेका हुन्छन् ।
बजारबाट करिब एक किलोमिटर अगाडी दक्षिण-पश्चिम खण्डको मध्यभागको भिरालो पाखोमा अवस्थित गुफाको प्राकृतिक स्वरूप अर्थात् उकालो, ओरालो, खोपिल्टो, उडिल्लो भू-सतह सबैसबै छोप्ने गरि अग्लो-फराक भवन ठडिएको छ । यहाँ पुग्ने कुनै पनि पर्यटकले त्यो भव्य भवनभित्र गुफा छ भनेर सोच्न सक्दैन । कसैले बताएमा पनि विश्वस्त हुन् सक्दैन । व्यवस्थापनको नाममा विकासको दरिद्रताले गुफा ढपक्कै छोपेको आँखा भएका हरेकले देख्नेछन् ।
प्राकृतिक दृश्य रसपान गर्ने आदिमथलो गुप्तेश्वर गुफामाथि ओढाइएको कङ्क्रिटकृत भव्य भवनले हाम्रो विकास चेतलाई गिज्याइरहेको छ । आफ्नो कला, संस्कृति र प्राकृतिक सम्पदालाई जगेर्ना गर्न नजान्ने स्थानीय तहको यसप्रति जबाफदेहिता समेत देखिँदैन । ऊ ‘पहिल्यै बनाइएको’ भन्ने फितलो जवाफ दिएर पन्छिन्छ ।
पर्यटन पत्रकारिता गरिरहेका अमृत भादगाउँले गुफाको मुख नै पुरिने गरि कङ्क्रिटका संरचना बनाइएको, गुफाभित्र फलामै फलाम बिछ्याइएको, गुफा मास्तिर पहिरोले कटान गरिरहेको, गुफा अघिल्तिर बनाइएको भवनले पनि अगाडिको भाग पनि धसिँदै गरेको पाउँदा चिन्ता व्यक्त गर्छन् ।
“एकातिर गुफा जोखिममा परेको छ भने अर्कातिर गुफाकै नाउँमा करोडौँ रुपैयाँ खर्चेर रेलिङ, पर्खाल लगाउने, पार्क बनाउने काम भइरहेको छ । जोगाउने नाममा गुफामाथि भौतिक संरचनाको भार थप्नु न्यायोचित देखिनँ”, उनले भने ।
सिनियर इन्जिनियर एवम् पर्वते पुलका परिकल्पनाकार सूर्यप्रकाश पौडेलले अलौकिक र ऐतिहासिक गुफाभित्र हाल भएको गैरकानुनी हर्कतलाई अविवेकीहरूको कमिसनको खेलको संज्ञा दिन्छन् । “जनताले विकल्प खोज्न आग्रह गर्छन्, विरोध गर्छन् । तर, यहाँ विकास आयोजनाका कामहरू गर्दा एकल निर्णय र खल्तीको मान्छेलाई ठेक्का दिने परिपाटि धेरै छ”, पौडेल बताउँछन् ।
वडा नम्बर ५ का वडाध्यक्ष ईश्वर गिरी गुफा सीमित क्षेत्रको पेवा जस्तो बन्न पुग्दा यस्तो अवस्था आएको बताउँछन् । “संस्थाको विज्ञताको कमी हुनाले प्राविधिक हिसाबले गुफामा गर्न नहुने धेरै कामहरू भएको महसुस गरेका छौँ । पर्वतको पर्यटनको मुख्य थलो यस गुफाका पुरातात्त्विक संरचनाहरू ध्वस्त गर्ने कामहरू हुनु न्यायोचित छैन”, उनी भन्छन् ।
कालीगण्डकी किनारका बटवृक्ष (लताविधान), पशुपंक्षी एवम् स्थानीयवासी यहाँ चलिरहेको चरम प्रकृति दोहनबाट आजित छन् बगिरहेको कालीगण्डकी र कालीगण्डकीमा कुर्कुच्चा डुबाएर बसेका पहाडहरूमाथिको यो ज्यादतीले आफूचिन्ते पुँजीवादको नग्न प्रदर्शन गरिरहेको कुश्मा कला परियोजनाका अध्यक्ष एवम् पर्यटन र विकासका जानकार आरके अदीप्त गिरी बताउँछन् ।
“स्थानीय तहहरूमा देखिएको बढ्दो अनियमित गतिविधिहरू नियाल्न यहाँ आए पुग्छ । गुफामा अब डोजर हुल्न मात्रै बाँकी छ”, उनी भन्छन्, “गुप्तेश्वर सहित दर्जनौँ पर्वते गुफाले यही नियति भोगिरहेका छन् । कुश्माको प्रख्यातिसँग जोडिएको प्राकृतिक गुफा नास्ने अधिकार कोही-कसैलाई छैन”, उनी भन्छन् । योगी, ध्यानी, तपस्वी, महर्षिहरूको वास भएका गुफा मन्दिरभन्दा बढी आध्यात्मिक र पवित्र हुनेमा उनको मत छ ।
“विकास नवीन सोचको जोडले गर्ने हो । हाम्रा परम्परागत धर्म–संस्कृति र प्रकृतिलाई विकृत एवं विनाश गर्ने काम नगरौँ । मौलिक सांस्कृतिक सोचले विकासमा अघि बढौँ । आजको विकास नीति भोलिका लागि दुर्गति नबनोस्,” गिरि भन्छन् ।
“पछिल्लो समय विकासलाई केवल ठूलाठूला भौतिक संरचना विकासमा सीमित गरिँदै छ, जुन विकाससम्बन्धी गलत अवधारणा हो । यो विकासप्रतिको दृष्ट्रिकोणीय अपव्याख्या हो । विकास भनेको चुनाव जित्नका लागि गरिने भौतिक पूर्वाधारका शिलान्यास र उद्घाटन मात्र होइन । विकासले साबिकको स्थितिमा नयाँ सिर्जना, रूपान्तरण र प्रतिस्थापन/पुनर्निमाणको काम गर्छ”, गिरि भन्छन् ।
“गुफाका आदिम देवीदेवताको दर्शनले सन्तान नहुनेको सन्तान हुने लगायतका विश्वास रहेको छ । यसैकारण गुफा भक्तजनहरूका लागि पूजाआजा र दर्शनको मार्ग बनेको छ । तर, यहाँ आइपुग्दा तीर्थालुको मन बिझाउँछ । धर्मको आडमा गुफा समितिले ठेकेदार पाल्ने काम सिवाय केही गरेको देखिँदैन”, स्थानीय पत्रकार भवानीप्रसाद शर्मा बताउँछन् ।
यसअघि गुफाभित्र धूप बालेर गुफालाई क्षति पुर्याइएकोमा हाल त्यो क्रम रोकिएको उनले बताए । “गुफामा ‘सिमेन्टेड’ सुरक्षा द्वार भएता पनि गुफाभित्रका महत्त्वपूर्ण शिला र मूर्ति चोरी हुने क्रम भने रोकिएको छैन”, उनी भन्छन् ।
क्रमश…
यो पनि पढ्नुहोस्, अस्तित्व संकटमा गुप्तेश्वर गुफा (भाग-१)