‘ओ फोहोर’ नभन्नुस् ! हाम्रो नि मन छ, दुख्छ – सफाईकर्मी

तपाईं काठमाडौँ वा देशका प्रमुख सहरतिर बसोबास गर्नु हुन्छ भने, तपाईँकै घर अगाडिको गल्ली/सडकमा हप्ताको दुई तीन पल्ट एउटा सिठीको निरन्तर ‘सिर्र सिर्र सिर्र’ आवाज सुन्नु भएको त छ होला ? त्यो आवाज सुन्दा तपाईँलाई के आभास हुन्छ ? के आयो लाग्छ ? त्यो आवाज सुन्दा को आयो जस्तो लाग्छ ?

पक्कै त्यो सिठीको आवाज सुन्यो कि तपाईं सोच्नु हुन्छ, ‘फोहोर आयो !’

घर, कोठा भित्र रहेका फोहोरका बोरा, झोला बोकेर हामी सिठी पछ्याउँदै गाडीसम्म फोहोर फाल्न पुग्छौँ । यसरी तपाई /हाम्रो घरसम्म फोहोर लिन आउने मान्छेहरूलाई कहिल्यै हेर्नू भएको छ ? ती मान्छेसँग नजिक बन्नु भएको छ ? या फोहोर उठाउने मान्छे भन्नेबित्तिकै छोइएला कि झैँ गरि तर्किने गर्नुहुन्छ ?

हामीले आफ्नै कोठाको फोहोर गाडीसम्म लिएर जाँदा नाक थुन्दै लिएर जान्छौँ । आफैँले उत्पादन गरेको फोहोर हामीलाई दुर्गन्धित लाग्छ । फोहोर लिन आएका मान्छेहरूलाई फोहोर दुर्गन्धित किन नलागेको होला ? दुर्गन्ध नै छैन सरह व्यवहार गर्नु (प्रत्याभूति दिलाउनु) उनीहरूको रहर होला कि मजबुरी ? तपाईँले कहिल्यै फोहोर लिन आएका मानिसको नाम सोध्नु भएको छ ?

यसरी फोहोर लिन आएको गाडीमा हिँड्ने, फोहोर लिन गाडी आएको छ भन्दै जानकारी दिन सिठी फुक्ने मान्छेहरू अक्सर पुरुष हुन्छन् । १८-३५ वर्ष उमेर समूहका पुरुषहरू । यसरी ऊर्जाशील उमेरमा समाजले तोकेको प्रतिष्ठित काम गर्न छोडेर, विदेश गएर ठुला-ठुला सहर/मल र समुन्द्रको छेउमा फोटो खिच्न छोडेर यिनीहरू किन यसरी फोहोरसँग खेल्दै हिँडेका होलान्  ? तपाईँ-हाम्रो फोहोर बटुल्दै बसेका होलान् ? के सोच्छन् होला आफूलाई यिनीहरू? यस अङ्कमा यिनै फोहोर लिन गाडीमा तपाईं हाम्रो घरसम्म सिठी फुक्दै आउने भुईमान्छेको कुरा गरौँ । सफाई कर्मचारीका कुरा गरौँ ।

फोहोर उठाउने कर्मचारी :

काठमाडौँ वा काठमाडौँ बाहिरका प्रमुख सहरमा फोहोर दुई तरिकाले उठाइन्छ । एक स्थानीय सरकार (महानगरपालिका/उपमहानगरपालिका/ नगरपालिका) आफैले निश्चित कर्मचारी नियुक्ति गरी फोहोर उठाउँछ । अर्को तरिका, फोहोर उठाउनका लागि स्थानीय सरकारले टेन्डर आह्वान गर्छ, उक्त टेन्डर पाउने कम्पनीले निश्चित तोकिएको क्षेत्रको फोहोर उठाउँछ। यसरी फोहोर उठाउन उनीहरूले ज्यालादारी मजदुर राख्दछन् ।

स्थानीय सरकारको हकमा भने स्थायी र करार गरी दुई प्रकारका फोहोर उठाउने कर्मचारी हुन्छन् । तर टेन्डरबाट फोहोर उठाउने कम्पनीका कर्मचारी आवधिक वा ज्यालादारी हुने गर्दछन् ।

कर्मचारी बाँडफाँड :

फोहोर उठाउनका लागि सबैभन्दा पहिला आफूसँग भएको स्रोत र साधनको आंकलन गरिन्छ । उदाहरणका लागि, कति वटा ठुला गाडी छन्, कति वटा रिक्सा छन् भन्ने कुरा तय गरिन्छ । यसप्रकार स्रोत साधनको आंकलन भइसकेपछि क्षेत्र तय गरिन्छ । जुन क्षेत्रमा बढी फोहोर उत्पादन हुन्छ, त्यो क्षेत्रमा बढी गाडी र मानव स्रोत परिचालन गरिन्छ । जस्तोकि, काठमाडौँ महानगरपालिकाको प्रमुख व्यापारिक क्षेत्र असनमा धेरै कर्मचारी खटाइन्छ । ठूलो गाडी सजिलै नपस्ने हुँदा रिक्सा परिचालन बढी गरिन्छ । उक्त क्षेत्र व्यापारिक क्षेत्र भएकाले प्लास्टिकजन्य फोहोर उत्पादन बढी हुन्छ ।

काठमाडौँकै गोपीकृष्ण, सरस्वतीनगर, साततलेतिर ठूलो गाडीहरू पठाइन्छ, जसमा चार जनासम्म कर्मचारीहरू हुने गर्दछन् । ती ठाउँहरूमा मिश्रित फोहोर भेटिन्छ । स्वास्थ्यजन्य फोहोर, विद्युतीय फोहोरहरू पनि मिश्रित फोहोर अन्तर्गत नै पर्ने भए ।

‘मुखमा मास्क लगाएर गम्छाले बेर्थे, कुहिएको जाँड जस्तो गन्हाउँथ्यो’- फोहोर बोक्ने गाडी चालक

धादिङ घर भएका ३४ वर्षका तामाङ थरका एक दाजुले फोहोर बोक्ने गाडी टिप्पर चलाउन थालेको लामै समय भएछ । पहिले उनी चक्रपथ चल्ने माइक्रोबस चलाउँथे रे ! माइक्रोबसबाट परिवार पाल्न गाह्रो भएपछि मलेसिया पुगेछन् । मलेसियामा दलालबाट ठगिएछन्, भने जस्तो काम पाएनन् । शारीरिक एवम् मानिसिक रूपमा निकै नै कमजोर बनिसकेपश्चात् उनी डेढ वर्षमै स्वदेश फर्किएछन् । स्वदेश फर्किएँ, परिवारसँग भेट भयो । मानसिक रूपमा ठिक हुँदै पनि गए तर परिवार कसरी चलाउने ? परिवार चलाउने उपयुक्त विकल्पको खोजी गर्दै जाँदा उनी फोहोर बोक्ने टिप्पर चलाउन आइपुगे ।

‘फोहोर बोक्ने गाडी किन चलाउनु भएको त’ भन्ने प्रश्नमा उनी भन्छन्, “सुरुमा रहर होइन बाध्यताले चलाएँ । पापी पेट पाल्नै पर्‍यो । अरू गाडी चलाउँदा साह्रै गाह्रो, कमाइ नहुने । अहिले कमसेकम पेट पाल्न सकिएको छ ।”

सुरुमा फोहोरको गाडी चलाउँदा फोहोर गनाएर बस्नै नसक्ने भएको उनको अनुभव छ । उनी त्यो अनुभव सुनाउने उपयुक्त समय आएसरह बडो हौसिँदै सुनाउँछन्, “मुखमा मास्क लगाएर गम्छाले बेर्दा पनि गन्ध नछेकिने ! छ्या हाउ, गाँठे कस्तो बिग्रेको जाँड जस्तो पो त..हाहा ! गाडीको क्याबिनमा सुरुसुरुमा दिनकै एक सिसी कोब्रा छर्किन्थे (कोब्रा एक पुरानो ब्रान्डको परफ्युम हो) । अहिले भने बानी परिगो, बाबू ।”

आफू ड्राइभर भएकाले फोहोरको गन्धले आफूलाई त्यति गाह्रो नपार्ने उनी सुनाउँछन्, यो अलगै कुरा हो कि ट्रक नै गनाइरहेको हुन्छ । तर, उनको भनाइको तात्पर्य ‘मलाई भन्दा फोहोर उठाएर फोहोरमै बसेर फोहोर फ्याँक्ने ठाउँसम्म जाने भाइहरूलाई बढी गाह्रो हुन्छ’ भन्ने हो । “फुर्सद हुँदा सघाउन मन लागे मात्र फोहोर उठान सहयोग गर्छु । गाह्रो त मेरा केटाहरूलाई पो छ । केटाहरू त सुरुमा छाद्थ्यो । फोहोर उठाउन आउनुभन्दा पहिल्यै कति केटाहरू त एक दुई प्याक लगाउँथ्यो र चिल भएर आउँथ्यो ।”

धादिङका यी ड्राइभरको कुराले के बताउँदछ भने फोहोर बोक्ने गाडीमा हिँड्ने कर्मचारीहरूलाई स्वास्थ्य चुनौती छ । सुरक्षाको उपायहरू नअपनाउँदा पटकपटक चोटपटक पनि लाग्ने गर्दछ ।  यसरी सबै भन्दा मारमा पर्नेचाहिँ गाडीको माथि बसेर फोहोर मिलाउनेलाई हुँदो रहेछ ।